نیلوفر حامدی: جنسیت سبب می‌شود تا افراد تجربه زیسته متفاوتی را در شرایط یکسان اجتماعی و اقتصادی پشت سر بگذارند. «تامین مسکن» یکی از وجوه زیست روزمره است که در تقاطع با جنسیت، تجربه‌های متفاوتی را برای افراد رقم می‌زند. تجاربی مانند انواع و اقسام آزارهای جنسی که زنان برای تامین چهاردیواری امن خود، با آن روبرو می‌شوند. آزارهایی که در یک طیف وسیع از طعنه و کنایه و دخالت در زندگی خصوصی آغاز می‌شود و گاهی تا شدیدترین شکل آزارهای فیزیکی و جنسی هم پیش می‌رود. اینجا، بار دیگر نبود توازن قدرت رخ‌نمایی می‌کند. در یک طرف، بنگاه‌دار یا صاحب ملکی وجود دارد که هم به واسطه مرد بودن قدرت بیشتری را برای خود مفروض نگه داشته است و هم به خاطر مالکیت بر خانه و آپارتمان دست بالا را گرفته است.
دشواری‌های اقتصادی حاصل از دوران شیوع کرونا، آسیب‌پذیری زنان را در چنین موقعیت‌هایی تشدید کرده است. طبق آخرین گزارش سازمان آکسفام، پاندمیک تاثیرات شدیدتری روی وضعیت اقتصادی و اشتغال زنان داشته است. درسطح جهانی زنان حدود 800 میلیارد دلار درآمد از دست داده‌اند و این تنها مربوط به بخش اقتصاد رسمی است و بخش غیررسمی را که عمدتا از زنان تشکیل شده، دربر نمی‌گیرد. طبق این گزارش، زنان در سال گذشته 65 میلیون شغل از دست داده‌اند یعنی حدود پنج درصد از مشاغلی که در دست زنان بوده‌اند. مثلا در ماه دسامبر سال 2020، زنان آمریکا 140 هزار موقعیت شغلی از دست دادند.
با این اوصاف می‌توان تصور کرد که پاندمی کرونا، موقعیت اقتصادی زنان ایرانی را که تنها سهمی 19 درصدی از اشتغال رسمی دارند، بیش از پیش تضعیف کرده است. به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، از هر 6 زن ایرانی، یک نفر در دوران کرونا شغلش را از دست داد. این عدد برای مردان از هر 78 نفر، یک نفر بود که این تفاوت عددی نشان می‌دهد، زنان 14 برابر مردان، با فقدان اشتغال پس از پاندمی کرونا مواجه شدند. بر همین اساس، تا پاییز 98، چهار میلیون و 468 هزار زن شاغل بوده‌اند که این رقم در پاییز سال 99 به سه میلیون و 691 هزار نفر رسید که این یعنی 777 هزار نفر در این یک سال، شغلشان را از دست دادند.
زنِ تنها می‌بینند، فکر می‌کنند برای هر نوع رابطه‌ای آماده است
نسیم پنج سالی می‌شود که در یکی از محله‌های مرکز شهر کرج زندگی می‌کند. اگرچه محل کارش تهران است، اما توان پرداخت اجاره‌های پایتخت را نداشت و به همین دلیل، حاضر شد از خانواده جدا شود، راه طولانی و پر ترافیک کرج تا تهران را هر روز طی کند، اما استقلالش را داشته باشد. ولیترافیک و کم‌خوابی، تنها هزینه‌هایی نیست که او برای داشتن حریم شخصی برای خودش پرداخت کرده است: «حالا که دیگر خیلی حرفه‌ای شدم و تمام راه و چاه‌ها را بلدم. کافی است، صاحب‌خانه یا بنگاهی چند جمله حرف بزند تا مقصودش را بفهمم. اما روزهای اول، خیلی سخت بود. همین که تنها وارد بنگاه‌های املاکی می‌شدم، نگاه‌های سنگین را حس می‌کردم. از آنجایی که دنبال خانه خاصی نبودم، مشکلم نه پول، بلکه رفتارهایی بود که با آن مواجه می‌شدم.»
نسیم می‌گوید خیلی‌ها به خودشان جرات می‌دادند درباره خصوصی‌ترین موارد زندگی‌اش هم بپرسند: «چرا تنهایی؟ طلاق گرفتی؟ دوست پسر داری؟ نکنه فردا خونت رو تبدیل به خونه مجردی کنیا، اینجا خانواده زندگی می‌کنن. اگه بخوای ترددهای غیرعادی داشته باشی، با همسایه‌ها به مشکل می‌خوری. حالا دیگر به همه این‌ها عادت کرده‌ام. چیزی عوض نشده اما من پوستم کلفت‌تر شده است.»
نسیم می‌گوید کاش مشکلات به همین جا ختم می‌شد: «اوج ناامنی در شرایطی است که به پست آدم‌های ناسالم بخورید. از صاحب‌خانه تا همسایه‌هایی که می‌بینند شما مجرد هستید و دیگر اجازه هر برخوردی را به خودشان می‌دهند. فکر می‌کنند چون تنها هستید، پس آماده هرگونه رابطه‌ای هم خواهید بود. حتی یک‌بار چنین موردی باعث شد تا من زودتر از موعد قرارداد، حاضر شوم خسارت پرداخت کنم اما در آن خانه نمانم.»
بیشتر بخوانید:
«نمی‌توانی پرداخت کنی، پس نکن»
در ازای بالا نبردن اجاره خانه، از من رابطه جنسی خواست
گرچه آزارهای این چنینی برای زنانی که به تنهایی زندگی می‌کنند، اتفاق تازه‌ای نیست اما با افزایش قیمت اجاره‌بهای مسکن در ماه‌های اخیر، گزارش‌های جدیدی توسط مخاطبان دیده‌بان آزار در این باره ارسال شده است. سوگند که به خاطر همین تجارب، دوباره به خانه پدر و مادرش برگشته است، می‌گوید: «از روز اول که به آن خانه رفتم، برخوردهایی از صاحب‌خانه دیدم اما سعی می‌کردم به روی خودم نیاورم اما از دی ماه دیگر اوضاع خیلی سخت شد. مدام به من پیام می‌داد. زنگ می‌زد و می‌گفت بیا باهم شام بخوریم. من هم شرایط مالی‌ام مساعد نبود. به خاطر کرونا، پرداخت حقوق از محل کارم به تاخیر افتاده بود و بعد از طلاق هم چون هیچ وقت از خانواده‌ام چیزی درخواست نکرده بودم، نمی‌خواستم به آنها رو بیندازم. برای همین نمی‌توانستم با آن مرد هم تند برخورد کنم، چون می‌ترسیدم خانه‌ای که خیلی ارزان گیر آورده بودم را از دست دهم. تا اینکه قیمت‌ها بالا رفت.»
افزایش اجاره‌ها سبب شد تا صاحب‌خانه در ازای اجاره از سوگند درخواست رابطه جنسی کند: «اواخر اردیبهشت بود. زنگ زد و گفت تورم بالا رفته و دیگر نمی‌تواند با این مبلغ خانه را اجاره دهد. مشتری خوب هم دارد. پرسیدم چقدر می‌خواهد اضافه کند که جواب داد به خودت بستگی دارد. بعد هم ادامه داد که اگر حاضر به رابطه جنسی با او شوم، دیگر نیازی نیست نگرانی برای اجاره داشته باشم و حتی مبلغ پیش‌پرداخت را هم به خودم برمی‌گرداند. چه راهی داشتم جز اینکه اسبابم را جمع کنم و به خانه‌ای برگردم که 11 سال پیش از آن خداحافظی کرده بودم؟»
گفتم نامزد دارم تا دست از سرم برداشت
روایت‌های این چنینی کم نیست. نگارهم مجبورشد بگویدنامزد دارد تا مرد صاحب‌خانه که از قضا متاهل هم بود، دست از سرش بردارد: «برای عقد قرارداد جدید به خانه ما آمد و لفظی باهم به توافق رسیدیم. 100 هزارتومان هم تخفیف داد. اما بعد پیامی داد که منظورش این بود که باهم ارتباط جنسی داشته باشیم. آخر به دروغ گفتم نامزد کردم تا بی‌خیال شود. ولی بعد از آن خیلی حس بدی داشتم. از اینکه به خاطر قیمت مناسب خانه و نزدیکی‌اش به محل کارم سکوت کردم و جوابی را که حقش بود، ندادم. شرمنده خودم شدم. برایاینکه این رفتار باعث شد تا شاید آن مرد باز هم با دختران دیگر چنین رفتاری داشته باشد.»
مبینا یکی دیگر از زنانی که با آزار جنسی توسط صاحب‌خانه مواجه شده توضیح می‌دهد که چگونه خودش را شماتت کرده است: «همیشه خیلی سنگین رفتارکردم. نشان دادم که پدرومادرم در تهران هستند و باهم در ارتباطیم. بااین وجود نمی‌دانم چرا مرد همسایه که می‌دانست من با همسرش هم سلام وعلیک دارم به خودش اجازه داد که چنین پیشنهادی به من بدهد؟ آنقدر از رفتارش بهت‌زده بودم که مدام خودم را شماتت می‌کردم. از خودم می‌پرسیدم چه رفتاری داشتم که باعث چنین اتفاقی شده‌ام؟»
چیزی که نگارهم بارها به خاطر آن خود را سرزنش کرده است: «مدام فکر می‌کنم حتما وقتی برای عقد قرارداد به خانه آمد و من حجاب نداشتم، با خودش فکر کرد که قطعا مشکلی برای رابطه جنسی با او را هم ندارم. همین موضوع هم خیلی آزارم داد.»
آتنا کامل و ایمان واقفی در مقاله‌ای با عنوان «پیکربندی جنسیتی مسئله مسکن» می‌نویسند: «زنان استراتژی‌های مختلفی برای به حداقل رساندن آسیب‌پذیری اولیه به کار می‌گیرند که مهم‌ترین آنها «موجه» نشان دادن خود و موقعیت شان به ویژه نزد بنگاه‌داران و مالکان است. این موجه نشان دادن گاه با بازی در سناریوهای تخیلی و گاه با اغراق درموقعیت اجتماعی و فردی یا تغییر در پوشش و ظاهر به دست می‌آید.»
آزار جنسی، عامل راه‌اندازی بزرگترین اعتصاب اجاره‌بهای قرن در آمریکا
افزایش آزار جنسی زنان مستاجر بعد از شیوع ویروس کرونا کار را در کشور آمریکا به جایی کشاند که مردم یکی از بزرگترین اعتصاب‌های اجاره‌بهای قرن را با آن در این کشور رقم زدند[i] و شعار دادند: «نمی‌توانی پرداخت کنی، پس نکن.» پیش‌تر و در دهه ۱۹۳۰ هزاران نفر از مستاجران آمریکایی در «برانکس» و «هالم» نسبت به گرانی اجاره‌بهای خانه‌ها دست به اعتصاب زده بودند و این اعتصاب در ماه می سال 2020 مجددا و آن هم با حضور بیش از پنج هزار نفر تکرار شد.
«خوارا کارولوس»، مدیر اجرایی کمیسیون امور زنان ایالت هاوایی، شرایط فعلی جهان را برای استثمار جنسی مهیا می‌داند و به همین دلیل معتقد است باید با آن جنگید: «هر کسی که توسط صاحب‌خانه مورد آزار جنسی قرار گرفته است باید خود با کمک‌های قانونی محلی یا سازمان حقوق مستاجر تماس بگیرد. مهم است که به عنوان مستاجر حقوق خود را بشناسید و حتی حالا که بسیاری از دادگاه‌ها به خاطر قرنطینه بسته است باید از محافظت قانونی بهره‌مند شوید.»
اما آنچه که چنین فضایی را برای مردم و ضابطان قضایی در کشوری مثل آمریکا ایجاد کرده است تا بتوانند در این زمینه ورود کرده و به دنبال احقاق حقوق اقشار آسیب‌پذیر بروند، چیزی نیست جز وجود پشتوانه قانونی نیرومند. در سال ۲۰۱۷ و با ابتکار جمعی از حقوق‌دانان و فعالان اجتماعی، طرح آزار جنسی مرتبط با مسکن در وزارت مجریان وام مسکن و یا سایر افرادی که کنترل نقل و انتقال ملک را بر عهده دارند، ثبت شد. وزارت دادگستری هم موظف شد تا قانون مسکن منصفانه را اجرا کند که هدفش مقابله با هرگونه رفتار تبعیض‌آمیز در ملک و خانه بر اساس نژاد، رنگ، مذهب، جنسیت و وضعیت خانوادگی است.
فقدان توامان حمایت قانونی و تشکل‌های مطالبه‌گر
دیده‌بان آزار برای پیگیری اینکه آیا اتحادیه مشاوران املاک قانونی در این باره دارد یا خیر، سراغ «مصطفی قلی‌خسروی»، ریاست این اتحادیه رفت. قلی‌خسروی با توضیح تخلفات ممکن در این شغل توضیح داد: «اتحادیه ما صرفا بر موضوعاتی نظارت می‌کند که مرتبط با شغل خودمان باشد. به طور مثال، اگر کسی قانون رهن و اجاره و یا خرید و فروش را رعایت نکند و یا به هر شکلی پول بیشتری از مردم بگیرد، ما ورود خواهیم کرد و حتما با تذکر، جریمه و یا حتی گاهی برخوردهای جدی‌تر، مقابل هر نوع تخلفی خواهیم ایستاد. اما موضوعی که شما به آن اشاره کردید در حیطه کاری ما نیست. اینکه مالک یک خانه در ازای پول از یک زن چه درخواستی کند، البته که برای ما ناراحت‌کننده است اما مرجع مقابله با آن ما نیستیم. مسائل فرهنگی جامعه نه در دست ماست و نه توان کنترل کردنش را داریم. امید داریم که این اتفاقات رخ ندهد اما کاری هم در مقابل آن نمی‌توانیم انجام دهیم.»
ولی ناگفته پیداست که تدوین مقررات صنفی برای مقابله با این موارد می‌تواند اثرگذار باشد. رئیس این اتحادیه هم با این موضوع موافق است اما می‌گوید ابزار چنین اقدامی برایشان وجود ندارد: «ما هم دوست داریم که بتوانیم هرچه بیشتر از حریم کارمان و افرادی که با ما سروکار دارند دفاع کنیم، اما شما به خوبی می‌دانید که پیگیری‌های تخلفات بسیار محرزتر هم در سیستم قضایی کار ساده‌ای نیست، چه رسد به این موضوع که نیازمند شاهد است. بعید است چنین کاری اساسا شدنی باشد.»
حالت دیگر این مسئله اما زمانی است که خود املاک‌داران دست به آزار زنان بزنند. در این باره که آیین‌نامه اتحادیه دستش خالی است: «در آن صورت هم ما آیین‌نامه مشخصی در اتحادیه در این باره نداریم و افراد شاکی باید شخصا برای پیگیری حقوقی اقدام کنند. ما نمی‌توانیم وظیفه ارتقای فرهنگ و آگاهی جامعه را اجرا کنیم. نهادهای دیگری باید در این باره دست به کار شوند.»
واضح است که در ایران خبری از حمایت‌های قانونی و تشکل‌های مطالبه‌گری که این موضوع را به صورت ویژه مورد توجه قرار دهند، نیست و در سایه این فقدان، مشکلات اقتصادی، افزایش اجاره‌بها و همه‌گیری کرونا میدان برای آسیب‌پذیری بیشتر زنانی که باید به تنهایی ملک اجاره کنند و با آزارهای جنسی دست به گریبانند، بیشتر باز می‌ماند. براساس گزارش مرکز آمار ایران متوسط اجاره‌بهای مسکونی خانوارهای شهری در ایران و در زمستان سال 1399، به عدد 218.3 رسید که نسبت به فصل قبل یعنی پاییز همان سال، ٤.٤ درصد افزایش داشته است.[ii] این آمار در سال گذشته نیز، افزایش ۳۱.۶ درصدی را نشان داده بود که بالاترین میزان رشد اجاره‌بهای مسکن در دو سال گذشته بود.
همچنین طبق اعلام معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری، در سال گذشته بیش از سه میلیون زن سرپرست خانوار در کشور وجود داشته‌اند. طبق این گزارش، طی ۱۰ سال گذشته تعداد خانواده‌های دارای سرپرست زن نسبت به مردان ۵۸ درصد افزایش داشته که بیشترین دلیل آن طلاق و تامین مسکن یکی از بزرگترین مصائب آنها برای زندگی بوده است. وجود قانونی حمایتگر در آمریکا سبب شد که با وجود آمار بالای آزارجنسی از سوی صاحب‌خانه‌ها نسبت به مستاجران پس از شیوع ویروس کرونا، این آسیب اجتماعی مسکوت باقی نماند. نه تنها بخش زیادی از مستاجران آسیب‌پذیر این اتفاقات را به نهادی قانونی گزارش می‌دهند، بلکه قانون هم مستقیما با این موارد مقابله می‌کند. از سوی دیگر، پویشی مردمی هم راه افتاده است تا صدای این اعتراض به گوش همگان برساند.
در ایران اما اگرچه با همه‌گیری بیماری کرونا دولت تصمیماتی گرفت. از جمله اینکه تعیین شد قراردادهای اجاره تا سه ماه پس از اعلام رسمی پایان کرونا همچنان به طور اجباری تمدید شوند تا مالکان نتوانند مستاجران خود را جواب کنند. همچنین در اواخر سال 98 و همزمان با شیوع کرونا، وزیر فرهنگ با انتشار پیامی در صفحه اجتماعی توئیتر خود از مردم خواست پویش احسان کرونایی را گسترش دهند؛ پویشی به نام «پویش احسان مالکین». اما این به ظاهر تسهیلگری‌ها تا به امروز نتوانسته به اندازه توان قانون و تشکل‌های مردمی در چنین شرایط بغرنجی به داد زنان برسد.
منابع:
[i]http://harasswatch.com/news/1506
[ii] https://www.amar.org.ir/news/ID/15503
 - Copy 2.jpg&width=72&height=72)
