دیده‌بان آزار: پژوهش‌های متعدی درباره آمار و ارقام خشونت جنسی علیه زنان در بسیاری از کشورهای دنیا صورت گرفته است. در ایران اما آمار دقیق ملی در این زمینه به چشم نمی‌خورد. در چند پژوهش دانشگاهی که در این‌باره صورت گرفته، بیشتر یافته‌ها حکایت از گستردگی اذیت و آزار زنان در فضاهای عمومی دارد. برای بررسی بیشتر این موضوع، نشستی از سوی انجمن جامعه شناسی ایران با عنوان «آزار جنسی در عرصه عمومی، اما و اگرها و چالش های آن» برگزار شد. در این نشست از مصادیق آزار، چگونگی برخورد با قربانیان آزار، قانون و خلاء‌های قانونی در این زمینه و راهکارهای مقابله با آزار زنان در فضای عمومی گفته شد که در زیر خلاصه‌ای از این نشست را می‌خوانید.
باورهای نادرست درباره آزار جنسی را بشناسید
سید علی آذین، متخصص پزشکی اجتماعی و فلوشیپ پزشکی جنسی یکی از سخنرانان این نشست بود که بیشتر از باورها و کلیشه‌های نادرست درباره آزاردیده و آزارگر گفت؛ او با بیان اینکه باورهای نادرست در زمینه خشونت و آزار جنسی مهم است، گفت: «این باورها در بیشتر کشورهای دنیا وجود دارد. این باورهای نادرست باعث می‌شود که قربانی درد بکشد و یک عمر سکوت کند. متجاوز به خاطر باورهای نادرست می‌گوید آن خانم حجابش نامناسب بود پس حقش بود که به او تجاوز کنم!»
او ادامه داد: «یکی از کلیشه‌های موجود در این زمینه این است که زنان خودشان مردان را تحریک می‌کنند. آمارها از دهه ۷۰ و ۸۰ نشان می‌دهد که زنان و کودکان در ایران بالقوه می‌توانند در معرض خشونت جنسی باشند. درحالیکه برای متجاوز مهم نیست که زن زیباست یا نه، او زنی را که به او تعرض می‌کند، منبعی برای خالی کردن خشمش در نظر می‌گیرد و خشمش را با اذیت و آزار به زن منتقل می‌کند.»
آذین با بیان اینکه یکی از کلیشه‌های نادرست درباره اذیت و آزار زنان در فضای عمومی این است که آزارگر از نژاد یا طبقه خاص اجتماعی است، گفت: «در ایران اینگونه مطرح می‌شود که مردان مهاجر از افغانستان یا مردان فقیر در پایین شهرها زنان را در خیابان آزار می‌دهند، درحالیکه این کلیشه‌ها اشتباه است و متجاوز می‌تواند هرکسی باشد. از رئیس و مدیر گرفته تا کارگر و کارمند با هر نژاد و طبقه‌ای.»
او ادامه داد: «اینکه گفته می‌شود مردان نمی‌توانند قربانی خشونت جنسی باشند اشتباه است. اینکه گفته می‌شود رابطه جنسی با محارم نادر است هم اشتباه است. آمارها نشان می‌دهد بسیاری از پسران نوجوان از سوی نزدیکان خودشان مورد اذیت و آزار قرار میگیرند.»
این متخصص پزشکی اجتماعی گفت: «یکی از کلیشه‌های نادرست درباره اذیت و آزار در فضای عمومی این است که خشونت جنسی کلا نادر است. درحالیکه خشونت جنسی بازه گسترده‌ای دارد که می‌تواند علاوه بر خیابان در محل کار هم اتفاق بیفتد. اینکه گفته می‌شود خشونت‌گر جنسی را می‌شود از ظاهرش شناخت اشتباه است. بسیاری از آزارگران جنسی همسر و فرزند و زندگی معمولی اجتماعی دارند اما آمارها نشان می‌دهد که همین افراد معمولی در کنترل خود خشم خود مشکل داشته‌اند و همین موضوع آن‌ها را به یک متجاوز تبدیل کرده است.»
آذین در ادامه به موضوع سرزنش قربانی آزار به ویژه قربانیان تجاوز پرداخت و گفت: «معمولا به کسی که مورد تجاوز قرار گرفته می‌گویند چرا داد نزدی؟! چرا از خودت دفاع نکردی؟! در واقع قربانی را سرزنش می‌کنند که تقصیر خودش بوده که مورد آزار قرار گرفته است. یا اینکه اطرافیان قربانی از او می‌خواهند که این موضوع را سریعا فراموش کند اما این الزاما بهترین کامنتی نیست که در این زمینه داده می‌شود. قربانیان باید این حق را داشته باشند که حادثه را با ابعاد مختلف حتی بارها توصیف کنند.»
او ادامه داد: «یکی از باورهای غلط درباره اذیت و آزار زنان در خیابان این است که آزار معمولا در شب و فضای باز اتفاق می‌افتد. درحالیکه آمارها نشان می‌دهد در هرساعتی از شبانه روز اذیت و آزار زنان رخ می‌دهد. یکی دیگر از این کلیشه‌ها این است که تنها زنان بد هستند که قربانی تجاوز می‌شوند یا اغلب تجاوزها برنامه‌ریزی شده است. درحالیکه اگر موردی هم این موضوع را بررسی کنیم می‌بینیم که بسیاری از زنانی که آزاردیده‌اند با پوشش‌های معمولی و ظاهری ساده در فضاهای عمومی تردد داشته‌اند.»
آذین با بیان اینکه یکی از باورهای نادرست درباره آزار در فضای عمومی در دنیا این است که اغلب این ادعاها دروغ است، گفت: «تنها۲ درصد از گزارش‌های رسیده به FBI بی‌اساس بوده است و این موضوع در ایران هم صدق می‌کند.» او در آخر با بیان اینکه باید قربانیان آزار جنسی را جدی گرفت، گفت: «اینکه فکر کنیم یک قربانی برای جلب توجه و ترحم برای شما موضوع آزاری که به او رسیده را تعریف می‌کند، تصوری کاملا اشتباه است و این تصور ما هیچ کمکی به کنترل خشونت جنسی نمی‌کند.»
خشونت جنسی و رابطه نابرابر
عالیه شکربیگی جامعه شناس و استاد دانشگاه، یکی دیگر از سخنرانان این نشست بود. او با بیان اینکه خشونت جنسی در یک رابطه نابرابر شکل می گیرد و اشکال متنوعی دارد، گفت: «این خشونت‌ها در بازه کلام و غیرکلام و فیزیک می‌گنجد. ما در ایران تحقیق زیادی درباره آزار جنسی نداریم اما آزار جنسی در تاریخ همه کشورها قدمتی دیرینه دارد.»
او با بیان اینکه در دنیا دو نوع آزار جنسی در محل کار شناخته شده است، ادامه داد: «آزار جنسی پاداشی و آزار جنسی خصمانه دو نوع این آزارها هستند و در نوع اول بحث آزار جنسی با قول و قرارهایی به زنی کارمند یا کارگر برای ترفیع یا پاداش بیشتر صورت می‌گیرد و آزار جنسی خصمانه به معنای الگوی گفتار جنسی و تماس‌های فیزیکی خلاف میل زنان کارمند یا کارگر است.»
این جامعه‌شناس گفت: «در یکی از تحقیق‌هایی که از سوی خانم صادقی فسایی صورت گرفته آمده است که به خاطر ناکارآمدی دستگاه حقوقی در مجازات متجاوز، زنان عموما قربانی خطاب می‌شوند. همچنین در این تحقیق نوشته شده که زنان قربانی آزار به دستگاه کیفری اعتماد ندارند و همین موضوع بار سنگین روحی و روانی را برای آن‌ها به همراه دارد.»
لزوم تدوین قانونی مجزا برای آزار جنسی زنان
راحله الیاسی عضو هیات علمی گروه حقوق دانشگاه علوم انتظامی امین، اما با اظهارات شکربیگی موافق نبود. او که یکی دیگر از شرکت کنندگان این نشست بود با بیان اینکه در سیستم قانونگذاری ما درباره بحث خشونت جنسی فکر شده و مجازات‌هایی را در نظر گرفت است، گفت: «درست است که در سیستم قانونگذاری ما هیچ تعریفی از خشونت جنسی نشده اما به آن پرداخته شده است.» او ادامه داد: «در موضوع خشونت جنسی آنچه که بیشتر از هر چیزی مطرح است موضوع قدرت است. مردی که در خیابان به زنی متلک می‌اندازد، فکر می‌کند دنیا در تملک اوست و در اثر نبود آموزش‌های خاص، کسی که آزار جنسی می‌دهد حتی نمی‌داند که دارد زنی را آزار می‌دهد.»
الیاسی با بیان اینکه سیستم قانونی ما مبتنی بر نقد جزایی اسلام است و اسلام همواره به دنبال مجازات نیست، گفت: «اما در قانون جزای زنای به عنف اعدام در نظر گرفته شده و طبق ماده ۶۳۷ و ۶۳۸ قانون مجازات اسلامی، برای دیگر اذیت و آزار زنان و کودکان جزای شلاق و زندان هم در نظر گرفته شده است.» او ادامه داد: «نیروی انتظامی متعهد است که حتی به ادعاهای واهی در این زمینه هم رسیدگی کند اما از مجلس انتظار می‌رود که قانونی مجزا درباره اذیت و آزار زنان در فضای عمومی تصویب کنند.»
توانمندسازی زنان برای مواجهه با آزار، چاره کار؟
حسین سراج‌زاده رییس انجمن جامعه‌شناسی ایران، در پایان این نشست با بیان اینکه پدیده آزار جنسی یک پدیده جهانی است و در همه جوامع به صورت یک مساله مهم و جدی مورد بررسی قرار می گیرد، گفت: «در ایران بحث آزار جنسی و حرف زدن درباره آن بحث جدیدی است. دلیل عمده‌ای که درباره این موضوع زیاد در قلمروهای دانشگاهی و پژوهشی آنچنان بحث نشده، بیشتر کلیشه‌های موجود در جامعه ونظام سیاسی ما بوده است. این موضوع وجود داشته که چون جامعه و نظام ما دینی و مقید به ضوابط شرعی است، بیشتر درباره این موضوع جنبه انکار وجود داشته است. در واقع برای حفظ آبروی کشور، مصلحت این بوده که آمار زیادی در این زمینه داده نشود و نگاه محافظه کارانه‌ای در این زمینه وجود داشته است. اما این فضا به تدریج عوض شده است. مطالعات و تحقیقات درباره آزار جنسی به اندازه‌ای نیست که بتوان تصویر محکمی از شیوع آن داشت.»
او ادامه داد: «در کشورهای مختلف دنیا تحقیقات زیادی درباره آزار جنسی زنان صورت گرفته که نشان می‌دهد درصد بالایی از زنان تجربه آزار جنسی را در زندگیشان داشته‌اند. در تحقیقی که در ایران با عنوان رابطه بین نوع پوشش و آزار جنسی، انجام شده آمده است که تنها ۱۰ درصد از پاسخ‌دهندگان زن این پژوهش اصلا تجربه تنه زدن و یا آزارهای چشمی را نداشته‌اند. ۲۷ درصد از این زنان گفته‌اند اصلا تجربه تحسین زیبایی از سوی مردان غریبه در فضاهای عمومی را نداشته‌اند و ۵۰ درصد از این زنان پاسخ دهنده در این پژوهش اعلام کرده‌اند که وقتی به معابر عمومی شهر می‌روند نگران اذیت و آزار خیابانی هستند.»
این استاد دانشگاه با بیان اینکه باید به آزار جنسی پرداخته شود، گفت: «تجربه آزار در فضاهایی مانند خیابان یا دانشگاه با یکدیگر متفاوت است. موضوعی که در این میان اهمیت دارد موضوع قدرت است. آزارگران معمولا از موضع قدرت به آزاردیده نزدیک می‌شوند اما جنس این قدرت فرق می‌کند. رابطه قدرت درباره این موضوع رابطه‌ای سیال و موضعی است.»
او ادامه داد: «آزاردیده‌ها در فضاهای عمومی عمدتا زنان هستند. مردان به ویژه پسران نوجوان هم مورد آزار قرار میگیرند اما این زنان هستند که بیشترین قربانیان این آزارها را تشکیل می‌دهند. در همه حوزه‌های آزار کلیشه‌هایی وجود دارد که کار را برای زنان سخت می‌کند. علاوه بر این بزه‌دیدگان اطلاعات و آگاهی‌های اندکی درباره این موضوع دارند. وقتی بزه دیده‌گان با این واقعیت روبرو می‌شوند به بلاتکلیفی، انفعال و ناتوانی دچار می‌شوند و نمی‌دانند که عکس‌العمل مناسب چیست.»
سراج‌زاده گفت: «در محل‌های کار هم آیین نامه مشخصی درباره این موضوع در ایران وجود ندارد و فرایند قضایی و حقوقی هم در این زمینه چندان روشن نیست و این موضوع به تقویت کلیشه‌ها کمک می‌کند.» این جامعه‌شناس در پایان با بیان اینکه کارکردن بر روی توانمندسازی زنان برای نوع مواجهه با انواع اذیت و آزارها می‌تواند بسیار مفید باشد، ادامه داد: «سکوت چاره کار نیست. زنان باید آگاه شوند تا توان رویارویی با این واقعیت‌ها را داشته باشند. بسیاری از مردان در این باره آموزشی ندیده‌اند و همواره به زنان به عنوان ابژه‌هایی جنسی در جامعه نگاه کرده‌اند. درحالیکه ما باید نگاهمان را به این سمت ببریم که زن و مرد هر دو سوژه‌هایی انسانی هستند و هرکدام حقوقی دارند که باید آن حقوق را رعایت کنیم. حق داشتن امنیت برای زنان در جامعه باید نهادینه شود.»
