نیکزاد زنگنه: طراحی شهری قطعا تنها عامل تاثیرگذار بر احساس امنیت زنان نیست اما باید به عنوان بخشی مهم و اساسی از یک رویکرد چند سطحی توسعه امنیت اجتماعی مد نظر قرار بگیرد. امروزه برنامهریزی شهری در پاسخ به رهیافت‌‌های گذشته‌‌ای که درتعریف، تفسیر و اقدام برای برنامهریزی تجارب زنان را نادیده می‌گرفت، به شدت به ابعاد جنسیتی حساسیت نشان میدهد. اکنون دوران برنامهریزی سوم شامل مفاهیمی مانند جنسیت و برنامهریزی هدفمند بوده که هدفش کشف، آزمون، تجزیه و تحلیل و به چالش کشیدن فکر و اقدام برنامهریزی متعارف از منظر جنسیت است. این مقاله با هدف بررسی چگونگی ایمن‌سازی فضای شهری برای زنان و به مناسبت روز جهانی مبارزه با خشونت علیه زنان نگاشته شده است.
اهمیت مشارکت زنان در فرآیند برنامهریزی شهری
تجربه زنان از امنیت در نواحی شهری با تجربه مردان متفاوت است. مجموعه‌های شهری و شیوه‌های طراحی شده آن روی سطوح ترس و امنیت زنان تاثیر می‌گذارد. زنان به طور مشخص نقشه‌های تفضیلی ذهنی از بخشه‌ایی از مکان‌های شهری ایمن از نظر خودشان و همچنین مکانهایی را که باید از آنها دوری کنند، برمی‌سازند. ترس نقش مهمی از نحوه استفاده زنان از مکان‌های عمومی دارد؛ بنابراین برای تضمین حضور برابر آنها در فضاهای عمومی، زنان باید در فرآیند برنامهریزی و طراحی شهری مشارکت فعال داشته باشند (حامدی و نعیمی،۱۳۸۹).
تعریف ایمن‌سازی فضاهای عمومی برای زنان
برنامهریزی و طراحی فضاهای عمومی ایمن برای زنان به معنای ایجاد مکانهایی است که احساس امنیت آنها را افزایش میدهد و کاهش ویژگی‌های فضایی است که در زنان احساس عدم امنیت ایجاد می‌کنند. برنامه‌ریزان، طراحان و معماران در هنگام برنامهریزی و طراحی فضاهای عمومی ایمن برای زنان روی عناصری مانند نورپردازی، محوطه‌سازی، گسترش دید فضایی، رفت‌و‌آمد اتومبیل و عابران پیاده، مبلمان شهری، نقاط پنهان بالقوه، پرسنل امنیتی، نزدیکی به فضاهای عمومی دیگر، نزدیکی به خدمات اورژانس و دسترسی آسان به وسایل حمل‌و‌نقل عمومی تمرکز ویژه‌ای دارند. هرکدام از این موارد از دیدگاه زنانی که از فضاهای عمومی استفاده می‌کنند، از اهمیت خاصی برخوردار است. (دیم و گرنت،۲۰۰۱).
برنامهریزی و طراحی ایمن با چیزی بیش از ایمن‌سازی بخش‌های فیزیکی یک فضا سر و کار دارد. این نوع برنامهریزی و طراحی یک فرآیند الزاماً مشارکتی است که در آن اعضای جامعه (به ویژه زنان و دختران) همراه با دیگران برای ساختن فضاها کار می‌کنند. این شیوه مشارکت، مولد روابط قوی اجتماعی است (رحمت آبادی،۱۳۸۷).
برنامه‌ریزان و طراحان برای موفق شدن باید توجه داشته باشند که مردم چگونه خود را در رابطه با فضاهای عمومی تعریف می‌کنند. فضاهای عمومی به طور روزانه عرصه‌ای برای تعاملات اجتماعی جنسیتی هستند. در نتیجه این تعاملات، فضاهای عمومی خود تبدیل به فضاهایی جنسیت‌زده می‌شوند. برای مثال ممکن است در یک محوطه بازی، دختران جوان زیر یک درخت مشخص دور هم جمع شوند و فوتبال بازی کردن پسران را تماشا کنند. با ادامه یافتن این فرآیند، فضای زیر درخت به صورت یک «فضای زنانه» و فضای زمین فوتبال در قالب یک «فضای مردانه» تصویر خواهد شد. این مسئله به تدریج می‌تواند مشکل‌ساز شود زیرا فضاهای عمومی به همه تعلق دارد و همه مردم باید حق استفاده از آن را داشته باشند. در این مثال دختران باید اجازه داشته باشند وارد زمین بازی شوند و پسران نیز از نشستن زیر درخت احساس راحتی کنند. بنابراین برنامهریزی و طراحی فضاهای عمومی ایمن برای زنان و دختران به معنای تجزیه و تحلیل استفاده‌های متفاوت از فضاهای عمومی نیز هست. به عبارتی دیگر باید به اینکه چه کسانی، در چه زمان‌هایی و برای چه مدت از فضاهای عمومی استفاده می‌کنند، توجه کرد. این نوع برنامهریزی همچنین به این مسئله توجه میکند که چه کسانی، چه وقت و چرا از یک فضای عمومی خاص استفاده نمی‌کنند زیرا عدم استفاده گروه خاصی از مردم مثلا زنان از یک مکان عمومی خاص، می‌تواند شاخصی برای ناامنی آن مکان باشد. (دیم و گرنت،۲۰۰۱)
اهمیت ایمن‌سازی فضاهای عمومی برای زنان
ایمن‌سازی فضاهای عمومی از آن رو برای زنان و دختران حیاتی است که ایجاد‌کننده فرصت‌‌های برابر برای استفاده از محیط شهری سالم، شاد و امن برای همه است. برنامهریزی و طراحی فضاهای عمومی ایمن نشان‌‌دهنده این واقعیت است که طراحی فیزیکی فضاهای شهری بر امکان استفاده کردن و لذت بردن زنان از عرصه عمومی تاثیر به‌سزایی دارد. به روایتی دقیق‌تر فرآیند ایمن‌سازی فضاهای عمومی برای زنان و دختران از اهمیت فراوانی برخوردار است، زیرا:
- این آگاهی را افزایش میدهد که فضا خنثی نیست. طراحی فضاها می‌تواند میزان استفاده، مناسب بودن و ایمنی آنها را برای زنان و دختران، کاهش یا افزایش دهد.
- نشان میدهد جنسیت و روابط جنسیتی بین زن و مرد به عنوان عوامل کلیدی شکل‌گیری و توسعه فضاها هستند.
- شهرها از لحاظ فضایی دارای ویژگی‌های اقتصادی، اجتماعی و تاریخی خاصی هستند که از لحاظ بومی برای زنان منحصر به فرد است.
- فضاها در شهر، بازتاب روابط قدرتی هستند که رفتارها و تفاوت‌های بین زندگی زن و مرد را مشخص میکند.
- فضاهای عمومی در شهرها عمدتا بر مبنای مفهوم سنتی خانواده و تقسیم کار سنتی بین زن و مرد (مرد کارهای بیرون از خانه را انجام میدهد و زن وظیفه خانه‌داری و مراقبت از کودکان و سالمندان را در حوزه خصوصی به عهده دارد) طراحی شده است. بنابراین ایمن‌سازی فضاهای عمومی برای زنان و دختران، ابتکارات سازماندهی مجدد فضاها بر اساس نقش‌های جدید جنسیتی در جامعه را ترویج میدهد.
- نشان میدهد ترس‌های زنان بر اساس واقعیت است (رابطه بین احساس ترس و تجربه خشونت) و زنان می‌‌دانند کی و کجا احساس ناامنی داشته باشند.
- مشخص میکند زمانی که زنان به دلیل ناامنی از یک مکان استفاده نمی‌کنند، این مکان برای زنان و همه افراد دیگر ناامن‌تر می‌شود. بنابراین ایمن‌سازی فضاهای عمومی برای زنان و دختران، ابزاری مهم جهت بهبود کیفیت زندگی شهری و کاهش ترس و قربانی شدن زنان است.
- حق زنان و دختران را نسبت به شهر و شهروندی به عنوان یک پیش‌شرط برای داشتن شهری برابر و پایدار، ترویج و تثبیت میکند. (دیم و گرنت، ۲۰۰۱)
ویژگی‌های فضاهای عمومی ایمن برای زنان
در ایده «شهرهای امن برای زنان» باید نیازهای امنیتی آنها حتما مدنظر قرار بگیرد. تجربه نشان میدهد مکانهایی که عمدتا توسط زنان استفاده می‌شود، معمولا جمعیت زیادی را در خود جای میدهد. خیابان‌ها، پارک‌ها، ایستگاه‌های اتوبوس، زمین‌های ورزش، پارکینگ‌ها و میدان‌هایی که منطبق با نیازهای زنان طراحی شده‌اند، دارای این ویژگی‌ها هستند:
– دسترسی آسان برای رفت و برگشت؛
– تردد آسان در خود محدوده؛
– نورپردازی مناسب به منظور دیدن و دیده شدن؛
– نشانه‌گذاری مناسب برای تسهیل یافتن راه‌‌ها؛
– مسیرهای دارای دید و قابل رویت که افراد به راحتی همدیگر را ببینند؛
– دید کلی از فضا به طوری که کسی امکان پنهان شدن نداشته باشد؛
– داشتن کاربری های متفاوت در یک مکان واحد مانند پاتوق‌ها، زمین بازی، محل پیاده‌روی، رستوران، توالت و … برای افراد مختلف و زمان‌های متفاوت روز؛
– داشتن امکانات متناسب با فصل‌های مختلف یعنی داشتن سایه در گرما و فضای بسته در سرما؛
– داشتن امکانات مناسب برای کودکان و سالمندان (زیرا این دو گروه عمدتا همراه زنان هستند) در فضای شهری. این امکانات مناسب یعنی داشتن پیاده‌روهای پهن برای استفاده از کالسکه، صندلی چرخدار، واکر و مناطق دارای رفت و آمد آرام؛
– دسترسی به توالت تمیز، امن و نزدیک دارای فضای تعویض پوشک (دیم و گرنت، ۲۰۰۱).
روش های ایمن‌سازی فضاهای عمومی برای زنان
ایمن‌سازی فضاهای عمومی از ابعاد گسترده‌ای برخوردار است. تغییر روش مدیریت شهری، توسعه کسب و کار و ارائه خدمات پشتیبانی محیطی می‌توانند قدم‌های اولیه اساسی برای ایمن‌سازی فضاها باشند. (حامدی و نعیمی،۱۳۸۹) تعدادی از رایج‌ترین روش‌ها عبارتند از:
- نظارت به محیط‌های شهری به جای تلاش برای سرکوب؛
- تنظیم ساعات کاری مراکز فرهنگی، تفریحی و خرید؛
- طراحی مبلمان شهری مناسب برای مواجهه با جرم و خشونت؛
- نورپوردازی مناسب فضاها؛
- تمرکز بر امنیت و سهولت حمل‌و نقل شبانه و روش‌های کنترل پارکینگ؛
- شناخت مکان‌های عمومی و ارتباط بین آنها؛
- استفاده موقت از مکان‌های خالی؛
- جلوگیری از ایجاد فضاهای بی‌دفاع و متروک شهری؛
- برنامهریزی برای گوناگونی، تفاوت و تمایز؛
- ترویج زندگی خیابانی و فرهنگ کافه؛
- برگزاری برنامه‌های دسته‌جمعی فرهنگی در فضاهای عمومی؛
- بهبود و توسعه مکان‌های کاری و مسکونی جدید؛
- سرمایه‌گذاری برای حفظ منحنی‌های فعالیت؛
جمع‌بندی
جنسیت عنصر مهمی است که باید هنگام برنامهریزی و طراحی خدمات ضروری در جوامع در نظر گرفته است. زنان و دختران اولین گروهی هستند که از در دسترس نبودن خدمات ضروری یا دور بودن آنها آسیب می‌بینند. اگر فضاهای شهری تاریک، متروک، کثیف یا فاقد امکاناتی مانند نیمکت‌های مناسب برای نشستن یا وسیله حمل‌و نقل عمومی باشند، برای همه به ویژه زنان و دختران ناامن محسوب می‌شوند. استفاده متناسب و عادلانه از فضاهای عمومی شهری بدون توجه به گروه، جنس، قومیت و تمایزهای اجتماعی بین مردم از اهداف طراحی با توجه به عامل جنسیت می باشد. اینکه افراد بتوانند با حقوقی برابر، بدون تبعیض و آزادانه از فضاهای عمومی استفاده کنند از اهداف برنامه‌های جدید، طراحی همراه با رعایت ملاحظات مربوط به جنسیت و گرایشات مختلف است. برنامهریزی و طراحی فضاهای عمومی ایمن برای زنان و دختران نیازمند توجه پایدار به ویژگی‌های فیزیکی و اجتماعی فضا و ارزیابی مداوم از مفاهیم فیزیکی و اجتماعی در فرآیند برنامهریزی و طراحی است. برنامهریزی و طراحی یک فضا می‌تواند تقویت کننده نابرابری جنسیتی باشد یا در مقابل، برابری جنسیتی را افزایش دهد. از این رو مشارکت زنان و استفاده از تجربه‌های زنانه در فرآیند برنامهریزی و طراحی، اساسی‌ترین جنبه ساختن شهرهای ایمن برای زنان و دختران است.
منابع:
- Dame, T. and A. Grant. 2001. Kelowna Planning for Safer Communities Workshop Report. Cowichan Valley Safer Futures Program, Canada: page 17
- رحمت آبادی، الهام، از اندرونی تا عرصه عمومی، جستارهای شهرسازی، بهار و تابستان ۱۳۸۷، شماره ۲۴ و ۲۵
- حامدی، راضیه و نعمیمی، محمدرضا، (۱۳۸۹)، زنان و اجتماع ایمن، دو فصل نامه پلیس زن، بهار و تابستان ۱۳۸۹، شماره ۱۲
منبع: تا قانون خانواده برابر
