مهتاب محمودی: احتمالا پیش از این پوسترهای زرد رنگ مقابله با آزارهای خیابانی را دیده باشید. زمستان سال گذشته بود که پس از چند ماه فعالیت در حوزه مقابله با آزارهای خیابانی و مطالعه تجارب کشورهای دیگر در زمینه حل این معضل اجتماعی و با هدف فرهنگ‌سازی، اقدام به طراحی و انتشار این پوسترها کردیم. پس از شروع فعالیت‌های میدانی با محوریت توزیع پوسترها و بروشورها و گفت‌وگوهای رودررو با مردم درباره آزارهای خیابانی، تصمیم گرفتیم فعالیت‌مان در این حوزه را به شکلی تخصصی‌تر و گسترده‌تر ادامه دهیم. در همین راستا در تابستان سال جاری گروه «دیده‌بان آزار» شکل گرفت و وب‌سایت دیده‌بان آزار با آدرس harasswatch.com راه‌اندازی شد. آن‌چه در ادامه می‌خوانید به بهانه روز جهانی مقابله با انواع خشونت علیه زنان و با هدف معرفی دیده‌بان آزار به عنوان بخشی از جنبش زنان ایران که در حوزه منع خشونت علیه زنان فعالیت می‌کند نوشته شده است. به این منظور در ابتدا مسئله آزار جنسی در فضاهای عمومی و پس از آن فعالیت‌های دیده‌بان آزار در راستای مقابله با این معضل اجتماعی را به‌طور مختصر شرح می‌دهیم.
وقتی زنان از شهر طرد می‌شوند
آزار جنسی به طیف گسترده‌ای از اعمال فیزیکی، بصری و کلامی اطلاق می‌شود که به نوعی مضمون جنسی داشته باشند و بدون رضایت زنان بر آن‌ها تحمیل شوند و برای آن‌ها ایجاد احساس ناراحتی و ناامنی کنند. خشونت و آزار زنان به طور کلی در دو حوزه عمومی و خصوصی رخ می‌دهد. برخلاف خشونت در حوزه خصوصی که تنها در محیط خانه و از طرف خویشاوندان زن اعمال می‌شود، خشونت در حوزه عمومی عرصه‌های گسترده‌تری چون خیابان، محل کار، مراکز آموزشی، تلویزیون و دیگر رسانه های جمعی، و... را دربرمی‌گیرد. خشونت سازوکاری پرقدرت برای کنترل اجتماعی است که مردان برای اعمال سلطه مردانه خود بر زنان به‌کار می‌گیرند. خشونت و آزارهای جنسی نشانه غلبه مردان بر فضاهای عمومی است و منجر به ایجاد محدودیت برای فعالیت‌های زنان و محدود ساختن تحرک اجتماعی آنان در سپهرهای عمومی می‌شود.
به همین دلیل زنـان کل زندگی شخصی و اجتماعی خود را به گونه‌ای متمایز از مردان تجربه می‌کنند. آن‌ها در بسیاری از مراحل و موقعیت‌های زندگی با احساس هراس از مواجهه با دنیای مردانه‌ای که متعلق به آنان نیست و قوانین خود را به آن‌ها دیکته می‌کند، روبه‌رو می‌شوند. هراس از آزار جنسی بر همه زنان تاثیر می‌گذارد و تاثیر آن بر شیوه لباس‌پوشیدن، برنامه‌ریزی ساعات روزانه و مسیرهای رفت‌وآمد زنان، مانع فعالیت‌های آنان می‌شود. در این میان از یاد نبریم که تجربه زنان فرودست با زنان طبقات متوسط و مرفه کاملا متفاوت است. در شرایطی که نابرابری‌های جنسیتی و نظم مردسالارانه عدم امنیت زنان در فضاهای شهری را تشدید می‌کنند، زنان فرودست رنج و تبعیضی مضاعف را متحمل شده و بیش از زنان طبقات متوسط و ثروتمند دچار طرد اجتماعی می‌شوند. چرا که بر خلاف آنان توانایی استفاده از امکاناتی چون اسنپ و تپسی و آژانس و یا خودروهای شخصی برای فرار از ناامنی خیابان و وسایل حمل‌ونقل عمومی را ندارند و یا به دلیل شرایط اقتصادی و اجتماعی خود خشونت بیش‌تری را در محیط‌های کاری تحمل می‌کنند.
اهمیت آموزش و فرهنگ‌سازی
یکی از دلایل اصلی شیوع پدیده آزار جنسی در عرصه عمومی را باید در چگونگی جامعه‌پذیری جنسیتی مردان و زنان یافت. پسران از دوران نوجوانی مردانی را در اطراف خود می‌بینند که به آسانی و بدون هیچ‌گونه عواقبی زنان را در اماکن عمومی مورد انواع آزارهای کلامی، بصری و فیزیکی قرار می‌دهند. هم‌چنین هنگامی که در گروه همسالان هستند این گونه رفتارها به عنوان نشانه بزرگی و مردانگی تلقی می‌شوند. در نتیجه آنان نیز می‌آموزند که با رفتارهای سلطه‌جویانه نسبت به زنان به «مردان واقعی» تبدیل می شوند. از سوی دیگر باورها و ارزش‌های فرهنگی مردسالارانه حاکم بر جامعه ما با مجرم‌انگاری و سرزنش زنان خشونت‌دیده، آنان را وادار به سکوت در برابر این آزارها می‌کند.
هم‌چنین هنگامی که مساله امنیت زنان در شهر مطرح می‌شود، نهادهای مسئول در ایران، اغلب به جای آموزش و فرهنگ‌سازی، جداسازی و تفکیک جنسیتی را به عنوان راه‌حل در نظر می‌گیرند. حال آن که تفکیک جنسیتی به تدریج منجر به حذف زنان از سپهر عمومی و مانع شکل‌گیری روابط عادی و طبیعی میان زنان و مردان می‌شود و در نتیجه می‌تواند زمینه‌ساز افزایش خشونت‌ها علیه زنان باشد.
در چنین فضایی و در فقدان آموزش‌های ضروری و رسمی در مدارس و دانشگاه‌ها، در حالی که رسانه ملی دغدغه‌های مردمی را نادیده می‌گیرد و واقعیات جامعه ایرانی را انعکاس نمی‌دهد، بار مسئولیت نهادهای مسئول به‌دوش جامعه مدنی می‌افتد. «دیده‌بان آزار» به عنوان بخشی از جامعه مدنی و گروهی که به طور داوطلبانه و به منظور مقابله با آزار جنسی در فضای عمومی تشکیل شده، نیز وظیفه اصلی خود را آگاهی‌بخشی و فرهنگ‌سازی در این حوزه می‌داند.
بیشتر بخوانید:
تفکیک جنسیتی و تبعیض علیه زنان دانشجو
خیابان‌ها را پس می‌گیریم
چنان که گفتیم، آموزش و فرهنگ‌سازی نقش به‌سزایی در تغییر کلیشه‌های جنسیت‌زده اجتماعی دارد. در همین راستا یکی از فعالیت‌های مداوم و مستمر ما در دیده‌بان آزار آموزش به شهروندان از طریق فعالیت‌های میدانی و گفت‌وگوهای خیابانی است. گزارش این گفت‌وگوها و توزیع پوسترها و بروشورها در بخش خیابان وب‌سایت و هم‌چنین در کانال تلگرام و صفحه اینستاگرام دیده‌بان منتشر می‌شوند. در خلال این گفت‌وگوها برای تغییر باورهای نادرست فرهنگی که زنان را مقصران اصلی آزار جنسی می‌دانند و یا آزارهای جنسی را موضوعی عادی قلمداد می‌کنند، تلاش می‌کنیم. هم‌چنین پوسترها، بروشورها و جزوات آموزشی دیده‌بان آزار از طریق وب‌سایت در دسترس عموم قرار دارند. همراهان ما در سراسر کشور از دزفول و بهبهان گرفته تا آمل و مشهد و بجنورد به‌طور داوطلبانه پا به میدان گذاشته و پوسترهای آموزشی را توزیع و درباره آزارهای جنسی در فضاهای عمومی با مردم کوچه و خیابان گفت‌وگو می‌کنند.
تشویق بازماندگان آزار به شکستن سکوت
یکی از مهم‌ترین شیوه‌های آگاهی‌بخشی عمومی پیرامون آزارهای جنسی علیه زنان بازگویی تجارب زیسته زنان از خشونت است. سکوت در برابر آزار جنسی منجر به عادی‌سازی این معضل اجتماعی می‌شود. با بیان تجربه‌های گوناگون زنان آزاردیده گستردگی وقوع آزارهای جنسی آشکار و مقابله با این معضل، به دغدغه‌ای عمومی تبدیل خواهد شد. یکی از اهداف دیده‌بان آزار مقابله با عادی‌سازی خشونت است. زنان و حتی مردان می‌توانند با ورود به صفحه harasswatch.com تجارب خود را از آزار در فضاهای عمومی –چه به عنوان آزاردیده و چه به عنوان شاهد آزار فردی دیگر- بازگو کنند. بازگویی این روایات تمرینی برای شکستن سکوت و سخن گفتن از این درد مشترک است. بیان تجربه‌های گوناگون به شکل‌گیری گفت‌وگوی عمومی حول این معضل کمک می‌کند. هم‌چنین امکان ثبت مکان وقوع آزار بر روی نقشه می‌تواند ما در شناسایی نقاطی که امکان وقوع آزار در آن‌ها بیشتر است یاری کند.
دیده‌بان آزار در دانشگاه‌ها
باتوجه به مناسبات قدرت حاکم بر روابط استاد و دانشجو در دانشگاه، به عنوان بخشی از حوزه عمومی، اقتدار آکادمیک استاد می‌تواند زمینه‌ساز بروز آزار جنسی شود. برخی از استادان مرد با سواستفاده از جایگاه و قدرت خود، از راه‌های گوناگونی چون پیشنهاد برقراری رابطه دوستی، پیشنهاد برقراری رابطه جنسی در ازای نمره، تلاش برای ملاقات دانشجو در فضاهای خصوصی، نزدیکی فیزیکی به دانشجو، شوخی‌های نامتعارف و آزاردهنده، نگاه‌های خیره و آزاردهنده و... دانشجویان دختر را مورد آزار و اذیت قرار می‌دهند. تاکنون در ایران پیمایشی در زمینه آزار جنسی در دانشگاه صورت نگرفته است. با این وجود تحقیقات انجام شده در کشورهای دیگر پیرامون این موضوع نشان می‌دهد در سراسر جهان، آزار جنسی در محیط‌های آکادمیک امری شایع است. به‌عنوان مثال نتایج برنامه جامع تحقیقاتی انجمن دانشگاه‌های آمریکایی برای پایش وضعیت آزار جنسی در دانشگاه‌های آمریکا که در ۲۷ دانشگاه اجرا شده، نشان می‌دهد در مجموع ۱۱.۷ درصد از دانشجویان تجربه آزار جنسی در دانشگاه را داشته‌اند. هم‌چنین به گزارش کمیسیون حقوق بشر استرالیا در سال ۲۰۱۶ بیش از نیمی از دانشجویان این کشور آزار جنسی را کرده‌اند. نتایج تحقیقات در نیجریه، نیوزیلند، زیمباوه، لاگوس، سوئد و بسیاری از کشورهای دیگر نیز تاکیدی بر این است که کشورهای گوناگون در سراسر جهان کمابیش با این مشکل دست‌به‌گریبان هستند.
دختران دانشجویی که برای تن‌دادن به رابطه‌ای خارج از مناسبات معمول و متعارف استاد و دانشجو تحت فشار قرار می‌گیرند، اغلب در واکنش به این آزارها به دلیل شرم، ترس از سرزنش و حفظ آبرو، ترس از ابزارهای استاد از جمله نمره، بی‌اعتمادی به نهادهای قانونی به جای اعتراض، سکوت را برمی‌گزینند. دختران دانشجو در ایران به دلیل تبعیض‌های جنسیتی قانونی و هم‌چنین به دلایل فرهنگی، بیشتر از دختران دانشجو در بسیاری از کشورهای دیگر به سکوت در برابر آزارهای جنسی وادار می‌شوند. در معدود مواردی نیز که دختران دانشجو به رغم موانع ساختاری فراوان ساکت تصمیم به شکایت و پیگیری می‌گیرند، به نتیجه مطلوبی نمی‌رسند. در بیشتر دانشگاه‌های جهان در برخورد با موارد آزار جنسی مجازات بسیار سنگینی در نظر گرفته می‌شود و احکام صادر شده جهت بازدارندگی دیگر افراد و شفاف‌سازی، اعلام عمومی می‌شوند. اما این اتفاق در دانشگاه های ایران به ندرت رخ می‌دهد. در نبود قوانین حمایتی از دانشجویان و سازوکارهای شفاف برای طرح و رسیدگی به شکایات آنان و تخلفات استادان، بسیاری از این پیگیری‌ها راه به جایی نمی‌برد. در معدود مواردی نیز که شکایت و پیگیری دانشجو منجر به صدور حکم و برخورد با استاد خاطی می‌شود، عدم تناسب میان جرم و مجازات موجب می‌شود این احکام فاقد اثر بازدارندگی و پیشگیری از وقوع مجدد جرایم مشابه باشند. لازم به ذکر است ایجاد سازوکارهای قانونی شفاف و کارآمد برای طرح و پیگیری شکایات دانشجویان و برخورد قاطع با استادان خاطی، اگرچه گامی لازم اما کافی نیست. آموزش نیز گامی مهم و ضروری است.
دیده‌بان آزار دانشگاه را نیز به عنوان بخشی از حوزه عمومی که می‌تواند بستر بروز انواع آزار جنسی و تبعیض جنسیتی باشد، میدان فعالیت خود می‌داند. در همین راستا کارگروه دانشگاه دیده‌بان آزار با اهدافی از جمله برقراری ارتباط و همکاری مستمر با دانشجویان و انجمن‌ها و نشریات دانشجویی تشکیل شده است. این همکاری در برگزاری نشست‌های تخصصی و کارگاه‌های آموزشی درباره مصادیق آزار جنسی و تبعیض‌های جنسیتی در دانشگاه و هم‌چنین نحوه برخورد و کمک به شخص آسیب‌دیده و هم‌چنین تولید محتوای تخصصی و آموزشی در این زمینه، نمود پیدا می‌کند. علاوه‌براین مطالب گوناگونی با موضوع آزار جنسی وتبعیض‌های جنسیتی در دانشگاه‌ها در قالب یادداشت، مصاحبه، ترجمه و گزارش‌هایی از تجربه‌های دیگر کشورها، در وب‌سایت و شبکه‌های اجتماعی دیده‌بان آزار منتشر می‌شود. هم‌چنین باتوجه به خلاء پژوهشی در زمینه آزار جنسی در ایران، دیده‌بان آزار در قالب پروژه‌های تحقیقاتی مختلف در تلاش است تا به توسعه ادبیات نظری و پژوهشی در این حوزه کمک کند. در یکی از این پروژه‌ها آزار جنسی در دانشگاه‌ها بررسی می‌شود.
شما نیز دیده‌بان باشید
دیده‌بان ازار پروژه‌ایست که در ابتدای راه خود قرار دارد. لازمه هر حرکت مدنی خوداصلاحی و خودانتقادی است. شما نیز به‌نوبه خود می‌توانید دیده‌بان را در راستای بهبود عملکرد خود یاری کنید و انتقادات و پیشنهادها‌یتان را از طریق بخش «تماس با ما» در وب‌سایت دیده‌بان ارسال کنید. هم‌چنین کارگروه دانشگاه دیده‌بان آزار از تمامی دانشجویان و نهادهای دانشجویی دعوت می‌کند تا در حوزه علایق و توانمندی‌هایشان ما را در فرهنگ‌سازی در حوزه مقابله با آزار در فضاهای عمومی یاری کنند.
منبع: دوهفته‌نامه دانشجویی «داد»
