مهتاب محمودی: زندگی در خوابگاه برای دانشجویان تجربه‌ای جدید است که این فرصت را در اختیارشان قرار می‌دهد تا یاد بگیرند در محیطی دور از خانواده، چطور باید گلیم‌شان را از آب بیرون بکشند. اما چالش‌های زندگی خوابگاهی هم کم نیستند. علاوه برسختی‌هایی چون دوری از خانواده، وضعیت نامناسب خوابگاه‌های دانشجویی زندگی را برای دانشجویان سخت‌تر هم می‌کند. هم‌زمان با شتاب فزاینده روند پولی‌سازی دانشگاه‌ها، توجه به امکانات رفاهی خوابگاه‌های دانشجویی روزبه‌روز کمتر می‌شود. بنابر گفته‌های معاونت وقت وزارت بهداشت در سال ۱۳۹۴، تنها ۶۰ درصد از دانشجویان غیربومی دانشگاه‌های دولتی زیر نظر وزارت علوم و بهداشت، در خوابگاه‌های دولتی سکونت داشتند. بسیاری از دانشگاه‌های دولتی یا خوابگاهی ارائه نمی‌دهند یا ارائه خوابگاه منوط به برخورداری از شرایط خاص است.[1]
علاوه بر کمبود تعداد خوابگاه‌ها و فقدان امکانات حداقلی آموزشی و رفاهی در بیشتر دانشگاه‌ها، دانشجویان دختر با ستمی مضاعف دست‌وپنجه نرم می‌کنند. قوانین جنسیت‌زده حاکم بر خوابگاه‌های دانشجویی منجر به محدودیت‌هایی شده که زندگی را برای دختران دانشجو به‌شدت دشوار می‌سازد. این قوانین دست‌وپاگیر تا کنون بارها اعتراضاتی را در دانشگاه‌های مختلف برانگیخته‌اند. اگر چه بیشتر این اعتراضات در دانشگاه‌های پایتخت بوده‌اند اما معمولا محدودیت‌ها و سخت‌گیری‌ها در شهرستان‌ها با شدت بیشتری اعمال می‌شود. آنچه در ادامه می‌خوانید گزارشی از شرایط دختران در خوابگاه‌های دانشجویی دانشگاه‌های دولتی است که از گفت‌وگو با دختران دانشجو در مناطق مختلف کشور گردآوری شده است.
محدودیت در ساعت ورود و خروج به خوابگاه
ساعت ورود و خروج در خوابگاه دانشگاه‌های مختلف متفاوت است و هر دانشگاه قوانین خودش را دارد، اما آنچه در میان دانشگاه‌های مختلف مشترک است تبعیض میان دختران و پسران است. ساعت ورود دختران به خوابگاه در اکثر دانشگاه‌های تهران حدود ۸:۳۰ تا ۹ است، در حالی که برای پسرها محدودیتی وجود ندارد. در دانشگاه‌های پیرامونی معمولا شرایط دختران دشوارتر از دانشگاه‌های تهران است. به عنوان مثال در دانشگاه رازی کرمانشاه ساعت ورود دختران به خوابگاه ۷ است.
راضیه دانشجوی دانشگاه رازی در این باره می‌گوید: «خوابگاه دانشگاه ما از مرکز شهر یک مقدار دوره و خب کرمانشاه هم شهر کوچیکی نیست. رفت‌وآمد واسه ما واقعا سخته. ما دانشجو هستیم و صبح تا بعد از ظهر دانشگاهیم و کلاس داریم. اگه یه روز کاری داشته باشیم مثلا خرید بخوایم بریم، دکتر بخوایم بریم واقعا سخته ساعت هفت خودمون رو برسونیم خوابگاه. اون ساعت هنوز خیلی از مراکز خداماتی بازن و ما می‌تونیم خیلی از کارهامون رو انجام بدیم چرا اون ساعت خوابگاه باشیم؟ یا مثلا ما حق تفریح نداریم؟ حق نداریم یه شب واسه شام بریم بیرون یا بتونیم شب‌ها پیاده‌روی کنیم؟ فرض کنید یه نفر بخواد بره سر کار و شرایطش طوری باشه که مجبور باشه کار کنه حتما اون وقت با این وضعیت چطور می‌تونه کار کنه؟ وقتی هم کسی دیر کنه رفتار سرپرست‌ها خیلی بد و توهین‌آمیزه و با ما مثل مجرم برخورد می‌شه. وقتی بیرون می‌ریم دائما استرس داریم که نکنه به موقع نرسیم و مجبور شیم جواب پس بدیم و بهمون توهین بشه و مجبور شیم تعهد بدیم. از طرفی با وجود این همه سخت‌گیری ما از امکانات اولیه زندگی محرومیم و انگار تنها مسئله مهم همینه که حتما ساعت هفت خوابگاه باشیم. همین یک ماه پیش، لوله گاز یکی از بخش‌ها نشت کرده بود ، اما انگار نه انگار. ایام امتحانات هم بود. بچه‌ها اون دچار سردرد و حالت تهوع شده بودن. وقتی دیدیم هیچ رسیدگی نمی‌کنن همه‌مون اومدیم تو محوطه داد و بیداد کردیم تا ساعت نزدیک یک شب به فکر افتادن که درسش کنن.»
فاطمه دانشجوی دانشگاه علوم پزشکی لرستان هم درباره قوانین ورود و خروج خوابگاه می‌گوید: «سال ۹۴ اتفاق عجیبی در دانشگاه ما رخ داده بود. چندتا از دخترها و پسرها با هم رفته بودن بیرون شهر. داخل شهر خرم‌آباد مثل خیلی از شهرهای دیگه هیچ فضای تفریحی وجود نداره اما بیرون از شهر جاهای طبیعی زیاد هست. بچه‌ها که هم‌کلاسی و دوست بودن رفته بودن به یکی از این آبشارها و عکس‌های دسته‌جمعی گرفتن که البته عکس‌ها هیچ مورد خاصی نداشتن و صرفا یه جمع مختلط بود. عکس‌ها به دست دانشگاه رسید و همین باعث شد که قانون مسخره‌ای تصویب بشه و بگن دخترهای خوابگاهی روزهای پنج‌شنبه و جمعه فقط سه ساعت حق دارن بیرون باشن! مثلا ماهایی که پزشکی می‌خونیم اونقدر درسمون زیاده و در طول هفته باید بیمارستان بریم و ... که ممکنه یه جمعه فقط بتونیم تفریح و استراحت کنیم که همون حق رو هم ازمون گرفتن. بعد از یک سال دوندگی و پیگیری بچه‌ها، که حتی سراغ روحانیون شهر هم رفته بودن، در نهایت این مسئله حل شد. البته که چه حل‌شدنی؟ زمستون‌ها ما فقط تا ساعت هفت می‌تونیم بیرون باشیم و صبح هم زودتر از هفت نمی‌شه بیرون رفت. مثلا من خیلی اهل کوه رفتنم و می‌خوام با بقیه بچه‌ها برم کوه اما سرپرست نمی‌ذاره قبل از هفت از خوابگاه خارج شم. رفتار سرپرست‌ها واقعا تحقیرآمیزه و آزاردهنده. بابت اینکه تابستون به جای ساعت هشت، هشت و پنج دقیقه رسیدم خوابگاه سرپرست خوابگاه با بدترین لحن ممکن تحقیرم کرد. یا مثلا ماه رمضون دم اذان می‌خواستم برم بیرون برای افطارم خرید کنم اجازه نمی‌دادن که برم بیرون. انگار زندانی هستیم اینجا. به جای اینکه فکرمون درگیر درس باشه باید با حراست و کمیته انضباطی سر و کله بزنیم.»
مهشید دانشجوی دانشگاه صنعتی کرمانشاه دلیل این قوانین را نه حفظ امنیت دختران، بلکه صرفا ایجاد محدودیت برای آنان می‌داند: « من که فکر می‌کنم امنیت بهانه‌‌ست و فقط هدف اذیت کردن دخترهاست و ایجاد محدودیت. یادم میاد چند تا از بچه‌ها بودن که ثبت‌نام خوابگاهشون تکمیل نبود. ساعت دوازده شب از خوابگاه بیرونشون کردن. گفتن یا برید خوابگاه دیگه یا برگردید خونه‌هاتون. اگه مسئله امنیته پس چرا دانشجو رو ساعت دوازده شب بیرون می‌کنن؟ اینجوری امنیتشون به خطر نمی‌افته؟»
در دیگر دانشگاه‌ها نیز معمولا قوانین مربوط به محدودیت رفت‌وآمد دختران به خوابگاه مشابه است و سازوکار تقریبا مشابهی برای برخورد با کسانی که از این قوانین تعدی می‌کنند به کار گرفته می‌شود. در بیشتر خوابگاه‌ها دختران دانشجو در صورت تاخیر نسبت به ساعت مقرر، باید در انتظار فرم‌های تعهد، اطلاع به خانواده‌ها، و یا احضار به حراست یا کمیته انضباطی باشند. در بعضی موارد نیز ممکن است مجبور شوند شب را بیرون از خانه بگذرانند. شقایق دانشجوی دانشگاه گیلان در این‌باره می‌گوید: «خوابگاه ما بیرون از شهره و باید تا ساعت هشت و نیم خوابگاه باشیم و اگه دیرتر برسیم ممکنه شب راهمون ندن و مجبور شیم شب رو بیرون از خوابگاه بمونیم. تصور کنید در یک شهر غریب و دور از خونه و خانواده دانشجو باشی و مجبور شی شب رو بیرون از خونه بمونی. تو این شرایط آدم مجبور می‌شه هر جایی که پیدا شه واسه خوابیدن بره برای اینکه مجبور نشه شب تا صبح تو خیابون بمونه.»
بیشتر بخوانید:
از خشونت به دختران خوابگاهی هیچ چیز نمی‌دانید
تفکیک جنسیتی و تبعیض علیه زنان دانشجو
به لباسی که در داخل خوابگاه می‌پوشیم هم نظارت می‌شود
محدودیت‌های دختران خوابگاهی به قوانین رفت‌وآمد محدود نمی‌شود. در بسیاری از خوابگاه‌ها بر پوشش دانشجویان دختر نیز نظارت می‌شود. در برخی موارد دختران حتی در محیط‌های خصوصی درون خوابگاه نیز با دخالت در نوع لباسشان روبه‌رو می‌شوند. فرناز دانشجوی دانشگاه بوعلی همدان در این باره می‌گوید: «بعضی از سرپرست‌های خوابگاه به لباسامون توی خوابگاه هم گیر میدن. علاوه برحجاب اجباری و نظارتی که موقع بیرون رفتن به پوشش ما می‌شه و حراست و گشت ارشاد و... در یک محیط دخترونه و جایی هیچ مردی نیست هم آزاد نیستیم. مثلا چرا شلوارکت کوتاهه و این داستانا. حرف هم می‌زنیم می‌گن تعهدنامه امضا کردید باید انجام بدید وگرنه خوابگاه نمی‌دیم بهتون.»
فاطمه دانشجوی دانشگاه علوم پزشکی لرستان نیز از دخالت در پوشش دختران در خوابگاه این دانشگاه می‌گوید: «شاید باور نکنی ولی برای منی که چادری هستم هم پیش اومده که به خاطر رنگ روسری‌ام بازخواست شدم. تا همین امسال شال و روسری در خوابگاه ما ممنوع بود. بچه‌ها اگه می‌خواستن بیرون برن مجبور بودن بیان تو کوچه مقنعه‌شون رو در بیارن و روسری بپوشن. این شده بود سوژه و پسرا دخترا رو مسخره می‌کردن بابتش. یعنی شده بود دستمایه تحقیر دخترا. من نمی‌دونم کسی که هر روز بابت کوچک‌ترین مسائل تحقیر می‌شه و توهین می‌شه بهش دیگه چه توانی واسه‌ش می‌مونه که به درسش درست برسه و بتونه موفق شه در جامعه؟ حالا البته امسال این قانون مضحک برداشته شده. اما خب مسئولان خوابگاه حتی به‌طور سلیقه‌ای درباره لباس بچه‌ها در خوابگاه هم نظر می‌دادن. مثلا یک سرپرستی بود که به ما گیر می‌داد که چرا شلوارک کوتاه پوشیدی و درسته همه شما دخترید ولی بازم باید رعایت کنید و درست نیست.»
پردیس که دانش‌آموخته دانشگاه جندی شاپور دزفول است نیز تجربیات مشابهی دارد: «ما حق نداشتیم با شال از خوابگاه خارج بشیم و مجبور بودیم حتما مقنعه سر کنیم. یک شب تولید یکی از بچه‌ها بود. می‌خواستیم با شال بریم بیرون و یخورده آرایش کرده بودیم و بالاخره می‌خواستیم چهار تا عکس یادگاری بگیریم دم در جلومون رو گرفتن و مجبورمون کردن آرایشمون رو پاک کنیم و مقنعه سر کنیم، کفش پاشنه‌دار اگر کسی پوشیده عوض کنه تا بتونیم خارج شیم. اگر می‌خواستیم بیرون بریم باید با مقنعه می‌رفتیم و مثلا تو خیابون شال سرمون کنیم و موقع برگشتن به خوابگاه هم حتما باز مقنعه سرمون باشه. می‌دونی هنوز هم با یادآوری اون روزها عصبی می‌شم. ما حتی تو روزهایی که قرار بود شاد باشیم و بهمون خوش بگذره هم استرس می‌کشیدیم و عصبی می شدیم و تحقیر می‌شدیم.»
نازنین، یکی دیگر از دانشجویان دانشگاه جندی شاپور دزفول نیز در این باره می‌گوید: «روز تحویل یکی از پروژه‌هامون بود و من بعد از اینکه چند شب درست نخوابیده بودم و واقعا خسته بودم سریع یه مانتو پوشیدم که برم دانشگاه اما بهم اجازه ندادن از خوابگاه خارج شم و گفتن مانتوت تنگه. گفتم باشه چشم حتما عوضش می‌کنم ولی الان باید برم پرو‌ژه‌م رو تحویل بدم و دیرم شده. اما باز هم راضی نشد. دوستم که همراهم بود چادری بود و گفت خب من چادرم رو به ایشون می‌دم تا با هم بریم داخل ولی باز هم اون خانم قبول نکرد و گفت نمی‌شه چون این چادر دکمه‌دار نیست! من واقعا عصبانی بودم و مجبور شدم برگردم خوابگاه و لباسم رو عوض کنم و دیرم شد. بعدش هم به خاطر اون ماجرا گزارشم رو به حراست دادن. یک روز سر یکی از کلاس‌ها حراست بهم زنگ زد و منم خیلی ترسیده بودم چون واقعا تا حالا همچین تجربه‌ای نداشتم که بخوام برم حراست و خلاصه یک مدت درگیر این ماجرا بودم بابت هیچی. ذهنم از درس منحرف شد و انرژی‌م بابت این مسائل بیهوده تلف شد و کلی استرس تحمل کردم. با وجود این همه سخت‌گیری‌هایی که روی حجاب ما داشتن در عوض کوچک‌ترین اهمیتی به امکانات خوابگاه نمی‌دادن.»
مینا، دانشجوی دانشگاه زنجان، هم این محدودیت‌ها را تجربه کرده است: «یه روز من با یه مانتوی معمولی داشتم می‌رفتم و عجله داشتم. سرپرست خوابگاه می‌گفت اجازه نمی‌دم اینجور بری و من دیرم شده بود و رفتم سوار اتوبوس دانشگاه شدم که برم. سرپرست زنگ زد به حراست ورودی اصلی دانشگاه که اتوبوس رو نگه دارن و من رو پیاده کنن از اتوبوس. حراست هم اتوبوس رو نگه داشت و جلوی اون همه آدم من رو از اتوبوس پیاده کردن و مجبور شدم برگردم خوابگاه و لباسم رو عوض کنم.»
فیلم خارجی ممنوع!
در شرایطی که قوانین مربوط به رفت‌وآمد دختران خوابگاهی را از بسیاری از تفریحات محروم کرده، در برخی دانشگاه‌ها دختران از حقوق ابتدایی‌تری نیز محرومند. الهه دانشجوی دانشگاه جندی شاپور دزفول از یکی از خاطراتش در خوابگاه می‌گوید: «یک شب همه داشتیم با هم فیلم می‌دیدیم تو اتاق. سرپرست اون شب خوابگاه وارد اتاق شد. جالبه که معمولا در هم نمی‌زدن و بدون در زدن میومدن تو اتاق یا اینکه یه در می زدن و سریع میومدن تو. وارد اتاق شد و گفت دارید چی می‌بینید؟ می‌دونید که اجازه ندارید فیلم خارجی ببینید؟ من بهش گفتم این فیلم موردی نداره حتی دوبله شده و تلویزیون پخشش کرده. ولی اسم فیلم رو پرسید و نوشت که ما رو بترسونه و اذیت کرده باشه. در نهایت درسته اتفاقی نیفتاد ولی استرس زیادی به ما وارد شد به خصوص که ترم اولی بودیم و ترسیدیم که اتفاقی نیفته واسمون. این اولین باری هم نبود که این اتفاق میفتاد و بارها با بچه‌ها برخورد شده بود که چرا دارید فیلم خارجی می‌بینید و این کار غیرقانونیه. یعنی ما حتی بابت دیدن فیلم هم مواخذه می‌شدیم. در شرایطی که رفت‌وآمدمون شدیدا کنترل می‌شد و تفریح خاصی نداشتیم در خوابگاه دائما از این می‌ترسیدیم که لپ‌تاپ و وسایل شخصیمون هم تحت کنترله یا اینکه بدون اجازه وارد اتاقمون می‌شن. ما مثل زندانی بودیم تو خوابگاه و حتی حق نداشتیم با آرامش فیلم ببینینم.»
خودت مقصری!
حفظ امنیت دختران دانشجو مهم‌ترین دستاویزی است که در توجیه قوانین تبعیض‌آمیز خوابگاه‌های دخترانه، به‌کار گرفته می‌شود. با این وجود به نظر می رسد حفظ امنیت دانشجویان در اطراف خوابگاه، اولویت چندانی برای مسئولان دانشگاه‌ها ندارد. محدثه دانشجوی دانشگاه صنعتی کرمانشاه در این باره می‌گوید: «زمان ورود خوابگاه ما ساعت هشته اما اگر کسی در اطراف خوابگاه مثلا ساعت هفت‌ونیم مورد آزار قرار بگیره و کسی مزاحمش بشه و بخواد از طریق خوابگاه پیگیری کنه و این مطالبه رو داشته باشه که برای امنیت اطراف خوابگاه یک کاری انجام بشه بهش می‌گن تقصیر خودته می‌خواستی زودتر برگردی. یعنی در نهایت اولین محکوم دختره و فرقی نداره که رفتارت چطور باشه. من به خاطر فعالیت‌های دانشجویی که دارم معمولا بعد از کلاس‌هام یخورده دانشگاه می‌مونم و حدودای ساعت هفت‌ونیم از دانشگاه برمی‌گردم خوابگاه. یک روز که داشتم برمی‌گشتم خیلی نزدیک شده بودم مثلا بیست قدم مونده به خوابگاه یک ماشین جلوتر پارک کرده بود از جلوی ماشین که رد شدم گفت خانم چیزی ازتون افتاد. من توجهی نکردم و جلوتر رفتم. دوباره گفت خانم می‌گم یه چیزی ازتون افتاد. من یه کیسه خرید دستم بود فکر کردم از کیسه خریدم چیزی افتاده تا برگشتم عقب ببینم چی شده دو نفر هم‌زمان از ماشین پیاده شدن انگار یکی بخواد از جلو بگیرتم و یکی از پشت سر. چیزی که من حس کردم این بودکه می‌خوان من رو بدزدن و آدم ربایی کنن و با جیغ و با سرعت خیلی زیاد دویدم و خودم رو انداختم تو خوابگاه و اونا هم گازش رو گرفتن و رفتن. من اومدم تو خوابگاه و با گریه به مسئول خوابگاه گفتم دو نفر می‌خواستن من رو بدزدن و لطفا زنگ بزنید پلیس بیاد پیگیری کنه. خونه‌ای که اون ماشین جلوش پارک کرده بود دوربین داشت و جلوی خوابگاه هم که دوربین بود ولی با این حال سرپرست خوابگاه به جای حمایت از من و پیگری مسئله با من برخورد کرد و گفت چقدر بهت بگم زود بیا و خودت مقصری. من می‌خواستم خودم به پلیس اطلاع بدم و گفت حق نداری و اجازه نمی‌دم و منم نتونستم پیگیری کنم دیگه.»
مهشید یکی دیگر از دانشجویان دانشگاه صنعتی کرمانشاه در این باره می‌گوید: «زمان‌هایی که اطراف خوابگاه خلوته مثلا حدودای ساعت سه ظهر خیلی موارد آزار و اذیت و مزاحمت زیاد بوده. برای خود من پیش اومده بود از خرید برمی‌گشتم به سمت خوابگاه یه مزاحم دنبالم بود. وقتی رسیدم در خوابگاه یه نفر مزاحم پرید سمتم و نایلون خریدهام رو کشید و شماره‌اش را انداخت توش. من تا دو سه روز داشتم به حراست خوابگاه توضیح می‌دادم این فرد با من نسبتی نداشته و مزاحم بوده. گفتم نگاه کنید به فیلم دوربین من دارم می‌رم و کاری ندارم با این آدم. یه نفر مزاحمم شد و به جاش با خودم برخورد شد و تو دردسر افتادم.»
قفس را بشکن[2]
خشونت سازوکار پرقدرتی برای کنترل اجتماعی است که منجر به ایجاد محدودیت برای فعالیت‌های زنان و محدود ساختن تحرک اجتماعی آنان در سپهرهای عمومی می‌شود. اما زنان در محیط‌های زنانه‌ای چون خوابگاه نیز از خشونتی که محصول نظم مردسالارانه است، در امان نیستند. آن چه خواندید بخشی از تجارب زیسته دختران خوابگاهی از خشونتی است که در قالب قوانینی تبعیض‌آمیز به طور روزمره بر آنان اعمال می‌شود. اغلب دانشجویان خوابگاهی به ناچار پس از اتمام کلاس‌های دانشگاه باید به خوابگاه بازگردند و در نتیجه از بسیاری فعالیت‌ها محروم و در برنامه‌ریزی زندگی روزمره خود دچار مشکل می‌شوند. اگرچه این قوانین نامعقول بارها مورد اعتراض دختران قرار گرفته و با تلاش‌ها و پیگیری‌های سرسختانه آنان در برخی موارد اصلاح شده‌اند با این وجود به نظر می‌رسد تبعیض و خشونت علیه دختران دانشجو در میان مطالبات گروه‌های فعال دانشجویی اولویت چندانی ندارد. تغییر این قوانین تبعیض‌آمیز نیازمند توجه بیشتر گروه‌های دانشجویی و مدنی و مبارزه و تلاش مستمر است. بازگویی تجارب زیسته دانشجویان می‌تواند به تبدیل این معضل به دغدغه‌ای عمومی کمک کند. در این راستا گروه «دیده‌بان آزار» روایات دختران از خشونت در محیط دانشگاه و خوابگاه را جمع‌آوری و منتشر می‌کند. دانشجویان می‌توانند در وب‌سایت دیده بان آزار روایات خود را از تجربه خشونت و تبعیض در خوابگاه‌های دانشجویی بازگو کنند. بازگویی این روایات راهی برای مقابله با عادی‌سازی این خشونت‌هاست و به شکل‌گیری گفت‌وگوی عمومی حول این معضل کمک می‌کند.
منبع: نشریه ندا- نشریه انجمن علمی انسان‌شناسی دانشگاه تهران
[1] بنابر اطلاعات دفترچه انتخاب رشته کنکور سراسری سال ۹۷ از مجموع ۸۴ دانشگاه تحت پوشش وزارت علوم ۳۴ دانشگاه اعلام کرده‌اند دارای محدودیت بوده و به دانشجویان با دارای شرایط خاص مانند رتبه‌های برتر کنکور خوابگاه ارائه می‌دهند، ۱۰ دانشگاه فقط خوابگاه خودگردان و استیجاری ارائه می‌کنند، ۱۵ دانشگاه نیز اعلام کرده‌اند خوابگاه ارائه نمی‌دهند، شرایط خوابگاهی ۵ دانشگاه هم ارائه نشده و تنها ۲۰ دانشگاه اعلام کرده که خوابگاه ارائه می‌دهد.
[2] کارزار «قفس را بشکن»، از سال ۲۰۱۵ تاکنون در حوزه زنان فعالیت می‌کند. این گروه اخیرا در اعتراض به قوانین تبعیض‌آمیز و محدودیت دختران در خوابگاه‌های دانشگاه‌های هند تظاهرات گسترده‌ای در سراسر هند به راه انداخته‌اند.
