دیدبان آزار

بازنمایی و نقد خشونت به واسطه هنر اجرا

وقتی خشونتی رخ می‌دهد چه کسی مسئول است؟


دیده‌بان آزار: بازنمایی و نقد خشونت به کمک هنر اجرا یکی از موضوع‌های مورد علاقه هنرمندان زن و فمینیست‌ها در دهه ۶۰ و ۷۰ میلادی بوده است. یکی از مشهورترین این اجراها، پرفورمنس «بریدن تکه‌ها» از هنرمند ژاپنی «یوکو اونو» است. اونو اولین بار و در سال ۱۹۶۴، ۳۱ ساله بود که این قطعه را در کیوتو به روی صحنه برد.

در این نمایشِ تعاملی با مخاطب، اونو به تنهایی روی سکوی اجرا نشسته است و یک قیچی در کنارش قرار دارد. تماشاچیان می‌توانند یک به یک بالا بیایند و تکه‌ای از لباس هنرمند را ببُرند و به عنوان یادگاری از اجرا با خود به خانه ببرند. با وجود اینکه هدف اولیه اونو از این ایده مربوط به عاملیت مخاطب در مواجهه با اثر هنری بود، مساله بدن زن و سپردن آزادی عمل به تماشاگران به سرعت صحنه را به خشونت کشید.

در اولین اجرا مردی از چاقو برای تهدید اونو استفاده کرد، در اجرای دومِ توکیو تماشاگران در توافقی به زبان نیامده صحنه نمایش را تبدیل به برهنه‌سازی مبتذلی برای تفریح کردند. در اجراهای سوم تا پنجمِ این پرفورمنس که ابتدا در آمریکا و بعد در انگلیس انجام شد، هم‌نشینی نگاه تحقیرآمیز جنسیتی و تبعیض نژادی وضعیتی ایجاد کرد که تا به امروز یکی از روشن‌ترین تصویرهای خشونت علیه زنان و غیرسفیدپوستان است.

در اجرای نیویورکِ «بریدن تکه‌ها» که از آن ویدیوی کاملی ضبط شده، شاهد تماشاچیانی هستیم که با خنده و دست زدن مردی را که مشغول برهنه کردن هنرمند و زمزمه کردن جملاتی آزارنده در گوش اوست، تشویق می‌کنند.

اونو با تسلیم کردن آگاهانه خود و بدنش به این فرآیند آزار، شاهد و گواهی برای حقیقی بودن خشونت و لذت‌جویی جهان مردسالار نسبت به بدن زنانه خلق کرده است. هنرمند اینجا نه با واکنش، بلکه با انفعال خود عاملیت انسان در رخ دادن موقعیت خشن را یادآور می‌شود.

در این اجرا تنها کسانی که قیچی دست گرفتند و او را عریان ساختند مسیٔول و پدیدآورنده تعرض به بدن او نیستند، آن‌ها که هورا کشیدند، تماشا کردند و یا برای متوقف کردن این فرآیند پا پیش نگذاشتند نیز از مُهره‌های بازیچه شدن و آزار دیدن زنی هستند که اونو نقش او را بازی می‌کند.

یوکو اونو با تکرار اجرای بریدن تکه‌ها در نقاط مختلف دنیا، دوباره و چندباره مخاطبان خود را در معرض این پرسش می‌گذارد: «وقتی خشونتی رخ می‌دهد چه کسی مسیٔول است؟ عامل، تماشاگر یا هردو؟»