ما اینجاییم، خیابان حق ما است

الهه محمدی: «نام من صدیقه، نام من شفیقه، نام من آرزو، نام من ناجیه. اینجا خیابان‌های کابل، هرات، قندهار، بامیان. ما هر روز به خیابان می‌آییم و هر روز ماشین‌ها برایمان چراغ می‌زنند، پرزه‌پرانی (1) می‌کنند، مردها برایمان سوت می‌زنند، در بازار به ما دست‌درازی می‌شود. همین که زن باشیم و کنار خیابان ایستاده باشیم برای انواع مزاحمت‌ و آزار خیابانی کافی است و ما؟ ما اکثر اوقات سکوت می‌کنیم و مردان افتخار می‌کنند.»

این شاید خلاصه‌ای از وضعیت هر روزه زنان در خیابان‌های افغانستان باشد. زنان این کشور چه از آن زمان که کمونیست‌ها بر کشورشان قدرت می‌راندند، چه زمان حکم‌رانی طالبان‌ و چه حالا که چندین سال از حمله آمریکا به این کشور گذشته، سال‌ها است که با انواع و اقسام خشونت‌ مواجه هستند؛ از خشونت‌های خانگی، تجاوز گرفته تا اذیت و آزارهای خیابانی. آزارهایی که آن‌ها را به خانه بر می‌گرداند؛ از خیابان‌های ناامن به خانه‌های ناامن‌تر.

روایت‌هایی از خیابان

آزار خیابانی در افغانستان محدود به آزار لفظی نیست. آنطور که فعالان حوزه زنان این کشور می‌گویند زنان اغلب در ترس لمس فیزیکی بدنشان توسط مردها در خیابان‌ها هستند و این موضوع علاوه بر انواع خشونتی که از سوی پدر، برادر، همسر و اقوام همسران خود می‌بینند، آثار روانی بدی بر روح و روان آن‌ها دارد.

طبق یک تحقیق جامع که عمدتا بر آزار و اذیت جنسی زنان توسط بنیاد تحقیقات حقوقی زنان و اطفال درکابل و درسال ۱۳۹۴ تکمیل صورت گرفته، براساس گفت‌وگوی مستقیم با ۳۴۶ زن از هفت ولایت شامل کابل، بدخشان، هرات، بلخ، ننگرهار، کندهارو کاپیسا، ۹۰ درصد زنان شرکت‌کننده در این تحقیق گفته‌اند که حداقل یک مرتبه با آزار واذیت در اماکن عمومی روبرو شده‌اند، ۸۷ درصد آنها آزار و اذیت را درمحل کارشان و ۹۱ درصد در نهادهای تحصیلی تجربه کرده‌اند.

«مرضیه ژمی» یکی از زنانی است که هر روز تنها به دانشگاه می‌رود. مرضیه می‌گوید که پس از چند بار آزار و اذیت شدن توسط موتورسواران، مجبور شده به پلیس شکایت کند؛ «وقتی ما منتظر موتور بودیم، آن‌ها نیز می‌آمدند و موتور خود را ایستاد می‌کردند و می‌گفتند که بیایید بالا شوید تا این‌ که ما به پلیسی که در آن محل بود گفتیم و آن پلیس به آن‌ها فهماند که دیگر این کار را انجام ندهند.» (2)

«اسم من مریم است. خودم معلم مکتب هستم وقتی طرف مکتب می‌روم، در راه با خیابان‌آزاری‌ها روبرو می‌شوم. خیابان‌آزاری مثل یک رسم و رواج شده در کشور ما که دختران که در بیرون هستند باید مورد آزار از سوی مردان قرار بگیرند. برای خود من هم چندین بار اتفاق افتاده. چند بار خاموش ماندم و چیزی نگفتم اما بار آخر نتوانستم خاموش باشم.»

«من آرزو هستم و هر روز با آزار و اذیت خیابانی روبرو هستم. این مزاحمت‌های خیابانی متاسفانه در جامعه‌ ما به عنوان یک چالش اجتماعی وجود دارد و زنان از این ناحیه به آسیب‌های روانی می‌رسند. آزار خیابانی به عنوان یک عامل بازدارنده عمل می‌کند یعنی سبب می‌شود که زنان از متن جامعه کنار بروند و فعالیت‌های اجتماعی‌شان را به صورت درست نتوانند انجام بدهند چون در جامعه یک فضای امن و درست وجود ندارد.» (3)

قوانین تصویب می‌شوند، واکنش «خاموشی» است

واکنش معمولا «خاموشی» است. خاموشی زنان افغانستان در برابر هرگونه اذیت و آزار خیابانی. آن‌ها تحمل می‌کنند تا «آبرویشان»‌ زیر سوال نرود. تصویب قانون منع آزار و اذیت‌ خیابانی و برخورد با اشخاص متخلف راه حل کوتاه مدت و مبارزه با ریشه‌های اجتماعی این معضل به ویژه بی‌کاری، سنت‌های ناپسند اجتماعی و فقر جنسی راه‌حل درازمدت مقابله با آذیت و آزار خیابانی زنان است. قانون منع خشونت علیه زنان در سال 1388 تصویب شد و آزار و اذیت زنان یکی از مواد آن بود. مجلس نمایندگان این کشور در سال 1395 هم قانونی را تصویب کرد که طبق آن هرگونه نگاه جنسیتی، تبعیض آمیز و اهانت‌بار به زن جرم تلقی می‌شود و در صورت تکرار جرم، شخص زندانی خواهد شد. اما به نظر تمام این قوانین چندان برای کاهش خشونت‌های خیابانی علیه زنان موثر نبوده است و زنان افغانستانی هم چندان میلی برای توسل به این قوانین نداشته‌اند.

آنطور که لطیفه سلطانی، هماهنگ‌کننده بخش حقوق زنان کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان به «شبکه تحلیلگران افغانستان» گفته کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان تا کنون هیچ شکایتی مبنی بر آزار و اذیت زنان در اماکن عمومی، محلات کار و یا در نهادهای تحصیلی دریافت نکرده است. علی‌رغم توافق فعالان حقوق زنان مبنی برضرورت یک مکانیزم قوی‌تر برای جلوگیری از آزار و اذیت زنان در اماکن عمومی، محل‌های کار و نهادهای آموزشی و تحصیلی، همه فعالان حقوق زنان از تصویب قانون منع آزار و اذیت زنان خوشحال نیستند و بعضی از نمایندگان زن مجلس خواهان اصلاحاتی در قانون برای مقابله با آزار و اذیت زنان به صورت اختصاصی در اماکن عمومی هستند اما هنوز هم سرنوشت این اصلاحات در قانون منع خشونت علیه زنان مشخص نیست، حتی واضح نیست که این قانون دوباره به مجلس نمایندگان ارائه خواهد شد یاخیر.

از خیابان به زمین فوتبال

چندی پیش بود که چندین تیم دختران فوتبال افغانستان و مربی پیشین آمریکایی‌الاصل این بازیکنان اعلام کردند که برخی از بازیکنان این تیم، فیزیکی و غیرفیزیکی مورد سوء استفادۀ جنسی مردان اداره‌های مربوطه قرار گرفته‌اند. طبقه گفته این فوتبالیست‌ها، بدرفتاری با بازیکنان تیم ملی فوتبال زنان، در داخل افغانستان و همچنین در یک کمپ آموزشی در اردن، در ماه فوریه سال ۲۰۱۸ صورت گرفته است. بعد از اعلام این خبر بود که فدراسیون بین‌‌المللی فوتبال (FIFA)، اعلام کرد که اتهامات مبنی بر سوء‌استفاده جنسی از ورزشکاران دختر در افغانستان را بررسی می‌کند. (4)

اما سید علیرضا آقازاده منشی جنرال فدراسیون فوتبال افغانستان، در یک نشست خبری در کابل، این ادعاها را رد کرد و گفت که این اتهامات از سوى ورزشکارانى وارد شده که به مسابقات دعوت نشده و یا کارمندان برطرف شدۀ این فدراسیون بوده است. او همچنین گفت که این اتهامات به خاطر ازبین بردن حجاب اسلامی صورت گرفته است. (5) پس از رسانه‌ای شدن این موضوع اشرف غنی، رئیس‌جمهوری افغانستان در دیدار با رئیس‌ کمیته ملی‌ المپیک و شماری از ورزشکاران کشور گزارش‌ها در مورد اتهامات بدرفتاری جنسی با دختران ورزشکار را تکان‌دهنده خواند و به دادستانی کل برای بررسی این اتهامات دستور رسیدگی داد.

هنوز زمان زیادی از این دستور نگذشته بود که جمشید رسولی سخنگوی لوی سارنوالی افغانستان خبر داد که رئیس و چهار عضو فدراسیون فوتبال افغانستان ممنوع‌الخروج شدند. او گفت که هئیت تحقیق با بیش از ۲۵ تن از بازیکنان گفت‌وگو کرده و پس از آن کرام‌الدین کریم رئیس و چهار عضو فدراسیون فوتبال افغانستان را پس از تعلیق وظایفشان، ممنوع‌الخروج اعلام کرده است. (6)

وقتی بیدار شدم همه جا را خون گرفته و دهن، بینی و واژنم پر از خون بود

بعد از همه این خبرها بود که روزنامه‌ گاردین، دومین گزارش خود را در مورد آزار و اذیت جنسی اعضای تیم ملی فوتبال زنان افغانستان منتشر کرد. در این گزارش با سه تن از اعضای تیم ملی فوتبال زنان افغانستان گفت‌وگو شده است. یکی از این زنان گفته است که هزینه‌ ترانسپورت خود را نداشته و بعد از تمرین، نزد کرام‌الدین کریم رفته و خواستار مقداری پول شده است. او گفته است: «وقتی پیش رئیس فدراسیون رفتم و خواستار کمک شدم، او کم کم به من نزدیک می‌شد و می گفت که می خواهم بدنت را ببینم.»

او گفته است: «تلاش کردم که به او توجهی نکنم. به او گفتم که برای هزینه‌ ترانسپورت به پول نیاز دارم و از شما کمک می‌خواهم، اما او گفت که به من کمک می‌کند و باید منتظر بمانم. رئیس فدراسیون مرا به یک اتاق تاریک برد و فکر می‌کردم به من کمک می‌کند. اتاق یک دروازه پنهانی داشت، اتاق مثل اتاق هتل مجهز بود، وقتی که داخل شدم دروازه را از پشتم قفل کرد.»

این بازیکن تیم ملی فوتبال زنان گفته است: «رئیس فدراسیون به من گفت که می‌خواهم زیر لباس‌هایت را ببینم. من ترسیدم و به او گفتم که می‌خواهم خانه بروم. کرام الدین کریم به من گفت که هر قدر که می‌خواهی فریاد بزن. کسی صدایت را نمی‌شنود. مرا به زور به طرف تخت خواب برد. هر چه تلاش کردم که از دستش خودم را خلاص کنم نتوانستم، او با مشت به صورت و دهنم زد و از دهن و بینی‌ام خون جاری شد. پیش چشمم تاریک شد و وقتی که بیدار شدم کاملا لخت بودم. دیدم که همه جا را خون گرفته و دهن، بینی و واژنم پر از خون بود.» (7)

زنان روزنامه‌نگار آزاردیده

آنطور که گزارش کمیته ایمنی روزنامه‌نگاران افغان نشان داده از ۱۰۰ روزنامه‌نگار زن، ۶۹ درصد خارج و بیرون از محل کار خود مورد آزار و اذیت جنسی قرار گرفته‌اند. اما آنچه که اخیرا در این میان باعث بحث شده پیشنهاد بحث‌برانگیز اتحادیه ملی روزنامه‌نگاران افغانستان برای حل این موضوع است. این اتحادیه به زنان پیشنهاد داده که حتی اگر مجرد هستند حلقه به دست کنند.

بعد از این پیشنهاد بود که برخی از روزنامه‌نگاران از این پیشنهاد خشمگین شدند و آن را حرکتی دیگر برای کنترل زنان در جامعه تحت سلطه مردان افغانستانی می‌دانند. نقیبه بارکزی، یکی از خبرنگاران تحقیقاتی در شهر غربی هرات گفت که این راهنمایی بسیار غیرمنطقی و بی‌اثر است. زهرا نادر، یکی دیگر از زنان رورنامه‌نگار افغانستانی که برای نیویورک تایمز کار می‌کند، از پیشنهاد پوشیدن حلقه شوکه شد و گفت: «زمانی که ابتدا خبر را خواندم، فکر می‌کردم شوخی بود، اما بعد از مدتی متوجه شدم که پیشنهاد از سوی اتحادیه برای حفاظت از روزنامه‌نگاران است. این ایده پوچ است. مثل آن است که بگوییم زنان برقع بپوشند تا مردان تحریک نشوند.» (8)

از گزارش سازمان دیده‌بان حقوق بشر تا دستور رییس‌جمهور

آنطور که دیده‌بان حقوق بشر گزارش داده، یک مطالعه در سال ۲۰۱۶ نشان داد، ۹۰ درصد از زنان و دختران افغانستانی در مکان‌های عمومی، ۹۱ درصد در مکان‌های آموزشی و ۸۷ درصد در محل کار مورد آزار و اذیت قرار گرفته‌اند. (9)

بعد از انتشار این گزارش بود که سازمان دیده‌بان حقوق بشر از حکومت جدید افغانستان خواست که اقداماتی را در زمینه جلوگیری آزار و اذیت دختران و زنان در این کشور در دستور کار قرار دهد. دیده‌بان حقوق بشر گفته است که اقدامات در این راستا باید در چهارچوب قانون صورت بگیرد .دیده‌بان حقوق بشر نه تنها در راه ، جاده‌ها و مکاتب بلکه آزار و اذیت زنان در ادارات را هم یادآوردی کرده است. این نهاد گفته است که حکومت افغانستان باید سیاست‌هایی را برای جلوگیری از این مشکل در تمام ادارات رسمی و دولتی تدوین و عملی کند.

در همین حال کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان که بر تهیه و تطبیق قانون در این زمینه تاکید کرده بود که در عدم موجودیت قانون تامین امنیت زنان ناممکن است. از سوی دیگر همان زمان وزارت داخله افغانستان اعلام کرد که به پلیس دستور داده شده است تا اقداماتی را در زمینه جمع‌آوری افراد و اشخاصی که سبب آزار و اذیت زنان در این کشور می‌شوند در دستور کار قرار دهد. نجیب دانش معاون سخنگوی این وزارت گفت:‌ «از هموطنان می‌خواهیم که در این راستا ما را کمک کنند، شکایت‌ها را درج کنند و افراد و اشخاصی را که می‌دانند سبب آزار و اذیت خانواده‌ها می شوند، به پلیس معرفی کنند.»

بعد از انتشار این گزارش بود که رییس جمهور افغانستان هنگام سخنرانی در یک نشست، آزار و اذیت دختران را در مدارس حقیقت تکان‌دهنده خواند و به وزارت معارف دستور داد تا از این آزار و اذیت‌ها گزارشی تهیه و ارائه کند. اشرف غنی هم وزارت‌های ذیربط را موظف کرد که پلیسی را برای جلوگیری آزار جنسی دختران در مکاتب در نظر بگیرند. (10)

ماجرای دختر زره‌‍پوش

«زن یا به خانه شوهر می‌رود یا به گور» این ضرب‌المثل معروفی در افغانستان است؛ ضرب‌المثلی برای دور کردن زنان از فضای عمومی و ماندگار کردنشان در خانه. درحالی که آمار آزار و اذیت‌های خیابانی در افغانستان بسیار بالا است، واکنش بیشتر زنان در خلاء آموزش برای مقابله با آزارهای خیابانی، سکوت است. اما ۷ بهمن ۱۳۹۳ زنی افغانستانی تصمیم گرفت راه دیگری را برای مبارزه انتخاب کند. تصمیمی نمادین در خیابان‌های کابل؛ زنی که به «زن زره پوش کابل» معروف شد و فیلم و عکس‌های حرکت نمادینش بارها دست به دشت شد.

«کبرا خادمی» با پوشیدن مایوی زرهی به شهر آمد و بحث‌ها و گفت‌وگوها را در ارتباط به پدیده خیابان‌آزاری به راه انداخت. خودش درباره چرایی این حرکت نمادین می‌گوید: «وقتی کسی به من متلک می‌اندازد از خودم می‌پرسم باید سیلی به او بزنم یا سرم را پایین بیاندازم و رد بشوم. به یک نفر می‌توانم سیلی بزنم اما اگر ده تا یا صد تا باشن چه؟ این مردها آزاد هستند که راه بروند اما ما زن‌ها باید سرمان را بیاندازیم پایین و اگر کسی به ما دست هم بزند صدایمان را بالا نیاوریم.»

کبری خادمی بعد از آن روز و آن حرکت، به عناوینی مانند جاسوس سیاسی و فاحشه ملقب شد؛ «انتظار این همه واکنش عجیب و غریب را نداشتم. فکر نمی‌کردم که اینهمه جنجال به پا کند و چند هفته‌ای پنهان شدم و پنهان زندگی می‌کردم چون تهدید شده بودم. ولی فهمیدم که در آن جامعه اگر یک زن بخواهد قد علم کند چقدر غیرقابل پذیرش است.» به نظر او خشونت علیه زنان در تار و پود زندگی آنها تنیده شده است. (11)

بعد از این حرکت نمادین او بود که گروهی از مردان برقع سرکردند و در شهر کابل ظاهر شدند تا حس همدردی خود را نسبت به زنان چادری‌پوش افغانستان نشان دهند. علاوه بر این، آزار فیزیکی و لفظی زنان در جاده و مکان‌های عمومی بارها باعث شده است تا زنان پایتخت‌نشین برای مبارزه علیه آن دست به تظاهرات بزنند و با پوشیدن چادرهایی به رنگ نارنجی که نشان‌دهنده مبارزه با خشونت علیه زنان و دختران است قیام کنند.

فعالان مدنی چه کرده‌اند؟

در تیرماه سال 1390، حدود بیست نفر از اعضای گروهی به نام «زنان جوان برای تغییر» برای اولین بار در تاریخ افغانستان به خیابان‎‌ها آمدند تا اعتراض خود را علیه آزار خیابانی به گوش برسانند. هدف این گروه به چالش کشیدن کلیشه‌های اجتماعی موجود در افغانستان بود. یکی از شرکت‌کنندگان این راهپیمایی به بی‌بی‌سی گفته است: «ما اینجا هستیم تا صدای خود را بلند کرده و به همه بگوییم که دیگر بدرفتاری در خیابان‎ها را تحمل نخواهیم کرد.»

اوایل سال 97 گروهی از زنان و مردان، یک کارزار خیابانی را در اعتراض به آزار و اذیت زنان آغاز کرده‌اند. این گروه، کارزارشان را با نوشتن شعارهایی، از دانشگاه کابل آغاز کردند اما به گفتۀ برگزارکنند‎گان شهرهای هرات و مزار نیز، هم زمان شاهد آغاز این برنامه بوده‌اند. (12)

هم‌چنین چندی پیش به مناسبت 25 نوامبر، گروهی از زنان افعانستانی در اعتراض به خشونت علیه زنان در این کشور، در شهر ‌کابل رکاب زدند. البته سال گذشته هم چنین حرکتی را انجام داده بودند. این زنان دوچرخه‌سوار، می‌گویند که قصد دارند به مردم بگویند که زنان هم می‌توانند همانند مردان کار کنند، درس بخوانند و در فعالیت‌های اجتماعی سهم داشته باشند. آمنه امید، یکی از این دختران زنان می‌گوید: «دختران بایسکل‌ران، شعارهایشان را روی کاغذ نوشته کرده‌اند و به مردم دادند تا مردم هم به بایسکل‌رانی عادت کنند و این یک تابو نباشد.»

جاده‌ها و خیابان‌هایی که امنیت را برای دوچرخه‌سواری زنان تامین کند یکی دیگر از خواسته‌های این دوچرخه‌سواران است. به گفته این دوچرخه‌سواران، حضور فعالانه زنان در فضای عمومی، می‌تواند نگاه مردم به «زن» را دگرگون کند. (13) زهرا حسینی اولین دوچرخه‌سوار زن بامیانی می‌گوید هربار که زن ورزشکاری سکوت خود را شکسته و از تجربه آزار و اذیت جنسی در محیط کار و از جانب افراد مسئول گفته است، موضوع جالبی برای پوشش خبری شده ولی زود به فراموشی سپرده شده است. (14)

برنامه‌ای برای ثبت اذیت و آزار خیابانی

چندی پیش بود که اداره انکشافی ایالات متحد امریکا با همکاری وزارت کار و امور اجتماعی افغانستان برنامه جدیدی را برای ثبت اذیت و آزار خیابانی از طریق گوشی‌های هوشمند راه‌اندازی کرد. «نسرین اوریاخیل»، وزیر کار و امور اجتماعی دراین‌باره گفته که این سیستم در ایجاد مصونیت برای زنان نقش مهم دارد و برای رشد اجتماعی زنان یک ضرورت است. او همچنین گفته که زنان از خانواده تا محیط کار و بازار و هر جا مورد اذیت و آزار قرار می‌گیرند و در اکثر مواقع، صدای خود را بلند نمی‌کنند، زیرا به بی‌حیایی متهم می‌شوند.

«نسرین اوریاخیل» امیدوار است این سیستم سراسری شود، تا از طریق آن از دختران حمایت شود و زمینه انکشاف متوازن به وجود بیاید. این سیستم را یک دختر افغان به نام «شکیلا آماج» ساخته و نام این برنامه را محافظ گذاشته است. این برنامه را می‌توان در گوشی‌های هوشمند نصب کرد و تمام مزاحمت‌ها و اذیت و آزارهای خیابانی را ثبت کرده و به مراجع ذی‌صلاح ارجاع داد. «میرعرب‌شاه چمتو»، رییس کشف و عملیات وزارت داخله گفت اگر از طریق این برنامه شکایتی دریافت شود، طبق قانون با آن برخورد صورت خواهد گرفت. (15)

گامی برای داشتن خیابانی امن

«جگرت را بخورم»، «دِ چشمایت ملاق بزنم»، «مال‌های نو»، «خاله و مادر کلان»، «القاعده و داعش» که بیشتر برای دخترانی محجبه استفاده می‌شوند، «دوست پسر با طعم سیب» این‌ها متلک‌هایی است که زنان افغانستان هر روز که پایشان را به خیابان می‌گذارند، می‌شنوند و به گفته فعالان حوزه زنان در این کشور همه نهادهای دولتی از وزارت معارف، اطلاعات و فرهنگ گرفته تا وزارت امور زنان، نهادهای عدلی و قضایی، وزارت امور داخله و نهادهای مدنی و رسانه‌ها همه باید برای کاهش آزارهای خیابانی برنامه‌ریزی کنند تا بتوانند گامی برای تامین امنیت زنان در این کشور بردارند. گامی برای ایجاد خیابانی امن و کاهش ترس زنان.

منابع:

1. متلک

2. روزنامه ۸صبح

3. روزنامه ماندگار

4. شفقنای افغانستان

5. خبرگزاری صدای افغان

6. دویچه‌وله

7. روزنامه اطلاعات روز، چاپ افغانستان به نقل از گاردین

8. گاردین

9. آژانس خبری پژواک

10. بی بی سی

11. بی بی سی