از اکتبر ۲۰۱۹، عراق به واسطه خیل مردمی که خواهان اصلاحات رادیکال هستند، نقطه عطفی را در تاریخ خود تجربه می‌کند. انقلاب عراقی جنبشی اجتماعی است که طیف وسیعی از جامعه را اعم از محرومان، حاشیه‌نشینان و کسانی که از منابع و قدرت محروم هستند، دربر می‌گیرد. 

مشارکت انبوه زنان از زنان جوان دانشجو تا زنان سالخورده‌‌تر، این جنبش را به یک انقلاب مردمی مبدل کرده است. این مشارکت، هرچند چشمگیر، اما مایه‌ تعجب نیست؛ بلکه تنها واقعیت‌های عمیق اجتماعی و تحولاتی را نمایان می‌کند که در اعتراضات مردمی در خیابا‌ن‌ها و میدان‌های عراق به منصه ظهور رسیده‌اند. 

 

بازپس‌گیری فضای عمومی

دست‌کم از دهه‌ ۱۹۹۰، جنگ‌ها و تحریم‌های شدید بر زنان عراقی تاثیر عمیقی گذاشت؛ زنانی که سرپرست خانوار، کارگر و سرایدار بودند و می‌بایست بار معیشت و بقای اجتماع را به دوش می‌کشیدند. همچنین دهه‌ها جنگ و اقتصاد نابسامان، فضاهای عمومی را اغلب نظامی و مردانه کرده بود. 

میدان تحریر بغداد، میدان الحبوبی در ناصریه و میدان‌های اعتراض در سراسر کشور تبدیل به مکان‌هایی شده بود که در آن مردمی که همواره به آنها به دیده تحقیر نگریسته شده بود، مردمی که مغلوب و مورد تبعیض بودند، حالا می‌توانستند وجود داشته باشند و شکوفا شوند. زنان در حال بازپس‌گرفتن فضای عمومی هستند؛ با رژه‌رفتن، تظاهرات، سازماندهی و بلند کردن صدایشان؛ خواه در خط مقدم و در رویارویی با توحش نیروهای امنیتی عراقی باشد، خواه در آثار هنری که میدان‌های اعتراض را می‌آراید،‌ و خواه با پرستاری از معترضان زخمی، آشپزی و نظافت. 

زنان جوان همچنین در حال خلق یک «شیوه رایج»‌ جدید هستند که سلسله‌مراتب و هنجارهای اجتماعی را اعم از طبقاتی و جنسیتی، به چالش می‌کشد. در میدان تحریر بغداد، زنی اهل منطقه المنصور از طبقه متوسط دست دوستی به سمت مردی دراز می‌کند که اهل شهرک صدر و  از طبقه کارگر است. عشاق رو‌در‌روی نیروهای امنیتی با گلوله‌های واقعی، دستان یکدیگر را می‌گیرند. اختلاط جنسیتی هرروزه پذیرفته‌شده است و خشونت جنسی یا سرزنشی را به همراه ندارد. 

در این اعتراضات بافت اجتماعی جدیدی از طریق سازماندهی جمعی ایجاد شده است. جامعه‌ عراقی نشست برگزار می‌کند، مذاکره می‌کند و دست به وضع پیوند و هنجارهای اجتماعی جدیدی می‌زند که در آن فقیر فاقد تحصیلات با فردی تحصیل‌کرده از طبقه‌ متوسط یکسان است و همینطور در آن مردان و زنان، پیر و جوان در یک‌جا گرد هم می‌آیند، باهم یک فضای مشترک را تقسیم و به دنبال آن یک جنبش مشترک را بنا می‌کنند. معترضان درواقع از طریق فراهم‌کردن خدمات بهداشت و آموزش رایگان، نظافت خیابان‌ها و رنگ‌آمیزی مجدد آنها و همچنین مرمت بناهای یادبود و زیباسازی فضاهای عمومی به واسطه‌ هنر و طراحی اصیل، «اشکال حکمرانی» جدیدی را بنیان می‌گذارند.

 

 

زنان انقلاب اکتبر انقلابی‌اند نه فاحشه

میزان و سطح چنین مشارکتی قابل‌توجه است، اما  تعجب‌آور نیست. یکی از اولین تظاهراتی که در عراق پس از ۲۰۰۳ سازماندهی شد، اعتراضی درباره حقوق زنان و علیه تلاش نخبگان سیاسی شیعی به جهت زیر سوال بردن حقوق قانونی زنان‌، یعنی قانون «احوال شخصی»1 بود. تنها چند ماه پس از حمله‌ آمریکا به عراق، نخبگان سیاسی اسلامگرای شیعی توسط مقامات آمریکا و هم‌پیمانانش به قدرت رسیدند و تلاش کردند تا به جای قانون موجود که فقه شیعی و سنی را گرد هم می‌آورد، قانونی فرقه‌گرا را اعمال کنند. در حالیکه این تلاش توسط بسیج‌سازی فمینیست‌ها سرکوب شد، احزاب اسلامگرای شیعی دائما در حال تجدید تلاش‌های خود در جهت اتخاذ قانون احوال شخصی حزبی و محافظه‌کارانه هستند که از قضا آخرین اقدام آنها لایحه قانونی جعفری است. 

به نقل از «مایا میکداشی»، پژوهشگر مطالعات زنان، نظام پسا ۲۰۰۳ جنسیت‌‌گرا2 است؛ به این معنا که نظام محاصصه3 نه‌تنها مبتنی بر تقاوت‌های قومی، دینی، و فرقه‌ای است، بلکه مبتنی بر تفاوت‌های جنسیتی نیز هست. فرقه‌گرایی جنسیت‌زده است، سیاست‌های هویتی بر روی روابط و هنجارهای جنسیتی مانور می‌دهد؛ خاصه بر روی بدن زنان. اگر سیاست‌های محافظه‌کارانه‌ جنسیتی طی دوران تحریم با کمپین ایمان رژیم بعث آغاز شد،4 تشدید فروپاشی اجتماعی، اقتصادی و سیاسی از سال ۲۰۰۳ و خاصیت نخبگان سیاسی که به قدرت رسیدند، منجر به تشدید کنترل اجتماعی و سیاست‌های محافظه‌کارانه شد. 

قدرت دینی فرقه‌گرایانه‌ مردسالارانه نه تنها بر فضای سیاسی، بلکه حتی بر خیابان‌ها نیز از طریق نظامیان و گروه‌های مسلح سایه‌ انداخت. جنگ فرقه‌‌ای ۲۰۰۶-۲۰۰۷ و استیلای دولت اسلامی در سال ۲۰۱۴ نمایانگر صورت‌های افراطی خشونت فرقه‌ای و جنسیتی است. نظام جنسیت‌محور به واسطه‌ تقسیمات جنسیتی و فرقه‌ای اعمال قدرت می‌کند که این امر از طریق قوانین سفت و سخت پوشش زنان و همچنین مردان رخ می‌دهد و هر دو اختلاط هم جنسیتی و هم فرقه‌ای محدود می‌شود. 

واضح است که سرکوبی که تشکیلات سیاسی عراق اعمال می‌کند، سعی بر آن دارد تا از طریق کانال‌های رسانه‌ای و کمپین‌های فضای مجازی با ترسیم یک چهره‌ «غیراخلاقی» از انقلاب، آن را نابود کند. انقلابی‌ها متهم به تباهی و فساد جنسی می‌شوند و تمام شایعات ممکن مبنی بر رفتار نامشروعی که میان جوانان زیر چادرهای برپاشده در میدان‌های اعتراضی به وقوع می‌پیوندد، مدام پخش می‌شود و سرکوب زنان را نشانه می‌گیرد؛ خاصه زنان جوان. خشونت نظامیان در جهت جلوگیری از مشارکت زنان  با استفاده از ایجاد فضای رعب‌ووحشت، گروگان گرفتن معترضانی همچون صبا مهدوی و ماری محمد، و یا کشتن افرادی همچون سارا طالبی و همسرش عادل البصری و یا زهرا علی در بغداد انجام می‌گیرد. 

زنان همچنین در فضای مجازی مورد حمله قرار می‌گرفتند. هشتگ #بناتک_یاوطن (دختران تو ای وطن) برای اعتراضات زنان در ۱۳ فوریه ایجاد شد، اما مخالفان حضور زنان در اعتراضات در مقابل این هشتگ، از هشتگ #عاهراتک_یاوطن (فاحشه‌های تو ای وطن) استفاده کردند. بر روی دیوار تونلی که به میدان تحریر می‌رسید، و بر روی تابلوهایی که زنان جوان در اعتراضات به دست گرفتند، این جمله خوانده نوشته شده بود: «زنان انقلاب اکتبر، انقلابی هستند نه فاحشه.»

 

 

نگو که این مایه شرم است

از ابتدای انقلاب اکتبر تا کنون، بالغ بر هفتصد معترض غیرمسلح که عموما مردان جوانند، به ضرب گلوله یا گاز اشک‌آور نیروهای امنیتی و ملازمان نظامی آنها کشته شدند، بالغ بر ۲۵ هزار نفر زخمی شدند و صدها نفر ربوده و یا ناپدید شدند. ارعاب و خشونت مرگبار، عزم معترضان را راسخ‌تر کرد تا بدانجا که بزرگداشت یاد درگذشتگان انقلاب به سرعت تبدیل به یکی از شعارهای اصلی آنان شد. یکی از درگذشتگان اخیر و از چهره‌های مهم، «صفاء السرای»، به جای آن‌که خود را به عنوان پسر پدرش معرفی کند، به تبعیت از نام مادرش «ثنوة»، خود را «ابن ثنوة» نامید. «ابن ثنوة» اکنون نامی است که عموما در وصف انقلابیون به کار می‌رود و نام بسیاری از معترضان به جای نام پدر، به مادرشان برمی‌گردد.

نهضت فراتر از مطالبات سیاسی رفت. حالا انقلابیون فقط ظلم اقتصادی و سیاسی را که از طریق فساد، خویشاوندگماری و تبعیض اعمال می‌شود زیر سوال نمی‌برند؛ بلکه هنجارهای اجتماعی و جمعی نظام را نیز که بر روش زندگی اصولی و محافظه‌کارانه اعمال می‌شود، به چالش می‌کشند. عراقی‌ها با شعار «ما وطن می‌خواهیم»5 خواستار عدالت اجتماعی و اقتصادی، خدمات دولتی کارآمد مانند بهداشت و آموزش عمومی، مسکن، کار و تمام مایحتاج یک زندگی مطلوبند. آنها همچنین خواستار آزادی هستند؛ آزادی به این معنا که کسی به خاطر مذهب و فرقه‌ای که به آن تعلق دارد کشته نشود یا مجبور به تبری از آن نباشد. آنها خواهان آزادی در دیندار بودن یا نبودن، آزادی در پوشیدن هر لباسی که انسان می‌خواهد، عبور از مرزبندی‌های فرقه‌ای، و آزادی در متفاوت بودن هستند.

معترضان نه تنها خواستار تحولند، بلکه آن را اجرا و زندگی می‌کنند، اصول رفتاری جدید پیشنهاد می‌کنند و معنای جهان‌شمول‌تری از همزیستی را می‌سازند. زنانی که در انقلاب مشارکت می‌کنند بسیار متنوعند؛ از مادر میانسال تحصیل‌نکرده در عبای سیاه خود که برای معترضان پخت‌و‌پز می‌کند، تا دانشجویان سطح بالای طبقه متوسط که مذاکرات را بر سر اصلاح قانون انتخاباتی رهبری می‌کنند. زنان جوان از خانواده‌های محافظه‌کار و آنان که قانون حاکم بر پوشش را به چالش می‌کشند. تمامی این افراد یک فضای مشترک دارند،‌ استراتژی‌ها را به دقت برنامه‌ریزی می‌کنند، اعتراضات هفتگی خود را سامان می‌دهند و درحالیکه از اهمیت‌ حضور خود آگاه هستند، آواز سر می‌دهند: «نه نه نه، نگو که این مایه‌ شرم است. صدای هر زن، یک انقلاب است.»

 

 

در برخی از چادرها درباره حقوق زنان بحث می‌شود. در بیشتر چادرها زنان چنین می‌اندیشند که انقلاب در حال متحول کردن کل عراق است و با دستیابی به این هدف، زنان نیز همگام با مردان از آن منتفع خواهند شد. فعالان حوزه زنان در گروه‌هایی که رسما سازماندهی شده‌اند در کنار حضور در میدان‌های اعتراض، به ماهیت غیررسمی و آزاد جنبش نیز که هرگونه وابستگی را نفی می‌کند، احترام می‌گذارند. 

تنوع مشارکت زنان، خواه به صورت مشارکت فردی باشد و خواه به صورت عضوی از گروه‌های حقوق زنان، در تجمع روز جهانی زن خود را نشان داد و نمایانگر آن بود که اصطلاح محدودکننده‌ «زن عراقی» که در طول تاریخ اغلب در مباحث سیاسی مردانه، خواه سکولار یا اسلامگرا، به کار می‌رفت، در عمل دارد جای خود را به اصطلاح جامع‌تر «زنان عراقی» می‌دهد. این فرایند بی‌سابقه‌ اتحاد همگانی نشان می‌دهد که زنان و مردان عراقی در حال تلاش برای بهبود جامعه پس از دهه‌ها جنگ و چندپارگی اجتماعی هستند. 

 

 

 

برگردان: فائزه موسوی

منبع: www.jadaliyya.com

 

پاورقی:

1- این عبارت ترجمه Personal Status Code است؛ مجموعه‌ای از کنش‌های پیشرو که ابتدا در قانون تونس در سال ۱۹۵۷ مدعی برابری زن و مرد شد و سپس به برخی کشورهای جهان عرب سرایت کرد.

2- درواقع این واژه sextarian در زبان وجود ندارد و برساخته‌ی این محقق است که برای به سخره گرفتن اصطلاح sectarian به معنای فرقه‌گرا به کار رفته است.

3- محاصصه درواقع یک اصطلاح در ادبیات اعتراضی عراق است که اشاره به نظام سیاسی مستقر در این کشور و تمام ایرادات آن دارد. محاصصه در لعت به معنای سهیم شدن و شریک شدن است.

4-الحملة الایمانیة، کمپینی که در راستای اسلامیزه شده افراطی عراق از سال ۱۹۹۳ توسط حزب بعث رقم خورد.

5- نرید الوطن